Wikipedia

Татарстан: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
Ильвир (бәхәс | кертем)
5291 үзгәртергә
к төркем өстәү
Ильвир (бәхәс | кертем)
5291 үзгәртергә
Викиләштерү
Юл номеры - 1:
{{twinCYR|Tatarstan}}
{{Үнивирсәл калып}}
'''Татарстан Республикасы''' яки '''Татарстан Җөмһүрияте''' (''Татарстан'', {{lang-ru|Республика Татарстан}}) &nbsp;— [[Рәсәй Федерациясе]] белән [[әгъза ил|берләшкән]] һәм [[Рәсәй Федерациясе субъектлары|Рәсәй Федерациясе субъекты]] булган демократик [[хокукый дәүләт]], [[Татарстан Конституциясе]], [[Рәсәй Федерациясе]] һәм Татарстан арасындагы махсус шартнәмә нигезендә Рәсәй Федерациясе белән берләшкән җөмһүрият.<ref>http://constitution.garant.ru/region/cons_tatar/chapter/1/#block_100000 Татарстан конституциясе, мәк. 1</ref> Татарстан Русиянең [[Идел буе федераль бүлгесе]]нә керә. Җөмһүрият [[башкала]]сы &nbsp;— [[Казан]] [[шәһәр]]е.
 
{{цитата|автор=[[Татарстан Җөмһүрияте Конституциясе]]|Татарстан Җөмһүрият [[суверенитет]]ы, Рәсәй Федерациясе карамагындагы мәсьәләләрдән һәм Рәсәй Федерациясе белән Татарстан Җөмһүриятенең уртак карамагындагы мәсьәләләр буенча Русия Федерациясе [[вәкаләт]]ләреннән тыш, дәүләт [[хакимият]]енең (канун чыгару, башкарма һәм суд) бөтен тулылыгына ия булуда чагыла һәм Татарстан Җөмһүрятенең аерылгысыз [[хасият]]е була.}}
Юл номеры - 10:
''Төп мәкалә: [[Tatarstan cäğräfiäse|Татарстан Җәгърәфиясе]]''
 
Татарстан [[Русия Федерациясе]] үзәгендә, [[Көнчыгыш Аурупа тигезлеге]]ндә, ике зур елга &nbsp;— [[Идел]] һәм [[Чулман|Кама]] очрашкан урында урнашкан. [[Казан]] [[Мәскәү]]дән {{сан|797 |км}} ераклыгында урнашкан.
 
Җөмһүрият территориясе озынлыгы &nbsp;— төньяктан көньякка {{сан|290 |км}} һәм көнбатыштан көнчыгышка {{сан|460 |км}}. Татарстан чит ил дәүләтләре белән чиктәш түгел.
 
Татарстан территориясе –&nbsp;— урманлы җирдә яткан тигезлек. Җөмһүрият көньяк-көнчыгышында калкулыклар бар. Территориянең {{сан|90|%}} [[диңгез биеклеге]]нән {{сан|200 метрдан|метр}}дан югарырак.
 
Татарстан территориясенең {{сан|16|%}} [[урман]]нар белән капланган. [[Фауна]]сында 500дән500-дән артык хайван төре бар.
 
=== Рельеф ===
Татарстан Көнчыгыш Аурупа тигезлегенең көнчыгыш өлешенә урнашкан һәм аның төп үзенчәлекләренә ия. Гомумән, Татарстанның җир өсте төзелеше дулкын-сыман тигезлектән гыйбарәт. Аның уртача биеклеге диңгез өстеннән {{сан|170 |м }}-га, ә аерым урыннары 300—350 300—{{сан|350|м }}-га җитә. Күбесенчә, биеклеге {{сан|100 |м}} дан узмаган түбәнлекләрдән тора.
 
Көнчыгыш Аурупа тигезлеге [[Идел]]дән алып көнчыгышка, [[Урал таулары]]<nowiki/>на таба күтәрелә бара. Татарстанның җир өсте өчен дә бу үзенчәлек хас: аның иң түбән урыннары &nbsp;— Идел аръягының көнбатышына, ә иң биек җирләре көнчыгышына таба урнашкан. Биредә, республиканың көньяк-көнчыгышында, [[Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы]] ята.
 
Җөмһүриятнең көньяк-көнбатыш өлешенә 200—250 200—{{сан|250|м}} биеклегендәге Идел буе калкулыгы тармаклары кергән. Иделнең төп уңъяк ярының биек һәм текә булуы шушы калкулыкның Иделгә якын ук килеп җитүе һәм аның Идел суы агымы тәэсирендә җимерелүе белән аңлатыла.
 
Шулай итеп, Татарстанның җир өсте урта өлешендә &nbsp;— түбәнлекләрдән (Идел аръягы түбәнлеге), ә кырый өлешләре калкулыклардан (Бөгелмә, Идел буе һ. &nbsp;б. калкулыклар) торуы белән аерыла. Бу үзенчәлек аның геологик төзелешенә бәйле.
 
=== Климат ===
[[Гыйнвар]] аеның урта температурасы −16&nbsp;°C, [[июль]] аеның +25&nbsp;°C; уртача еллык температурасы &nbsp;— 2-3,1&nbsp;°C.
 
Температураның абсолют минимумы −44…−48&nbsp;°C, максимумы +37…+40&nbsp;°C.
 
Уртача еллык явым-төшемнәр саны 460-460—{{сан|520 |мм}}, вегетация чоры 170 көнне тәшкил итә.<ref>http://newtatarstan.narod.ru/geography.html</ref>
 
Кар капламы ноябрь уртасында барлыкка килә, апрель уртасында исә ул эреп бетә. Кар капламы 140-150140—150 көн ята, аның уртача биеклеге 35-35—{{сан|40 |см }}-га җитә. Туфракта туң катламының максималь тирәнлеге 110-110—{{сан|165 |см}} була.
 
=== Чиктәшлек ===
Юл номеры - 62:
 
==== Нефть ====
Җөмһүриятнең иң зур байлыгы –&nbsp;— [[нефть]]. Тулаем запас зурлыгы 1 млрд тонна исәпләнә. Татарстанда 127 урында нефть булуы билгеле, алар үз эченә 3 меңнән артык ятманы кертә. [[Лениногорск районы]]нда урнашкан [[Ромашкино нефть чыганагы]] &nbsp;— Русиядә иң зур чыганклардан берсе; шулай ук Яңа Елхау һәм Савызбаш эре чыганаклары, уртача Баулы чыганагы бар.<ref>http://www.vsegei.ru/ru/info/gisatlas/pfo/tatarstan/14-15_uvogrpip_tat.xls</ref> Нефть белән бергә [[иярчен газ]] да чыгарыла &nbsp;— нефтьнең бер тоннага якынча {{сан|40 |м}}³. Берничә кечкенә [[табигый газ]] һәм газ конденсаты чыганаклары булуы мәгълүм.
 
==== Күмер ====
Татарстан территориясендә 108 күмер ятма эзләп табылган. Шуның белән бергә, сәнәгый күләмнәрдә Чулман күмер бассейнының Көньяк Татар, Мәләкәс һәм Төньяк Татар районнарга бәйләнгән күмер ятмаларны гына кулланып була. Күмерләр ятмаларының тирәнлеге &nbsp;— 900-900—{{сан|1200 |м}}.
 
==== Башка файдалы казылмалар ====
Җөмһүрият җирастында известьташ, доломитлар, төзелеш комы, кирпеч балчыклары, төзелеш ташы, гипс, ком-гравий катнашмасы, торф, шулай ук перспективлы нефть битумы, көрән һәм таш күмер, яңа торган сланец, цеолитлар, бакыр һәм бокситларның сәнәгый запаслары бар. Цеолитлы (руда булмаган казылмаларының якынча {{сан|50|%}} өлеше), карбонатлы (як. {{сан|20|%}}), балчыклы (як. {{сан|30|%}}) токымнар, ком-гравий катнашмасы ({{сан|7,.7 |%}}), комнар ({{сан|5,.4 |%}}), гипслар ({{сан|1,.7 |%}}) аеруча мөһимнәрдән саналалар. {{сан|0,.1 |%}} өлешне фосфоритлар, тимероксидлы пигментлар һәм битумлы токымнар биләп торалар.
 
=== Су ресурслары ===
Иң эре елгалар &nbsp;— [[Идел]] (җөмһүрият территориясе буенча {{сан|177 |км}} ага), [[Чулман]] ({{сан|380 |км}}) һәм аның кушлыдыклары &nbsp;— [[Нократ]] ({{сан|60 |км}}) һәм [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] ({{сан|50 |км}}), алар гомум агып төшкән су микъдарының {{сан|97,.5|%}} өлешне тәшкил итәләр. Алардан башка, җөмһүрият территориясе буенча якынча 500 озынлыгы {{сан|10 кмдан|км}}-дан артык кече елган һәм күп санлы чишмәләр ага. Су ресурсларының зур өлеше [[Куйбышев сусаклагычы|Куйбышев]] һәм [[Түбән Кама сусаклагычы|Түбән Кама]] суаклагычларында тупланган. Җөмһүрият территориясендә 8 меңнән артык күл һәм 7 меңнән артык сазлык бар. Көнчыгыш Кама аръягының төньяк өлеше –&nbsp;— Кама-Агыйдел уйсулыгында сазлыклар аеруча күп.
 
Татарстанның иң эре су объектлары –&nbsp;— җөмһүриятне төрле максатларда кирәкле су ресурслары белән тәэмин итә торган 4 сусаклагыч.
* [[Куйбышев сусаклагычы]] [[1955 ел]]<nowiki/>да төзелгән, ул –&nbsp;— Татарстанда гына түгел, бөтен [[Аурупа]]<nowiki/>да иң эре сусаклагыч. Урта Иделнең сезонлы агымын, судночылык, су белән тәэмин итүне һәм сугаруны җайга сала.
* [[Түбән Кама сусаклагычы]] [[1978 ел]]<nowiki/>да төзелгән һәм гидротөен буенча көнлек һәм атналык су агымын көйләп тора.
* [[Зәй сусаклагычы|Зәй гидротөене]] [[1963 ел]]<nowiki/>да төзелгән, ГРЭСны техник яктан тәэмин итү өчен хезмәт күрсәтә.
* [[Карабаш сусаклагычы]] [[1957 ел]]<nowiki/>да төзелгән, нефть кәсепләрен һәм сәнәгать ширкәтләрен су белән тәэмин итә.<ref>http://tatarile.org/tt/node/71</ref>
 
==== Җир асты сулары ====
[[2005 елдагыел]]дагы хәле буенча, Татарстанда 29 җирасты тозсыз су чыганагы эзләп табылган, запаслары &nbsp;— 1 млн м³/тәүлек, шул исәптә сәнәгый үзләштерү өчен якынча өчтән бер өлеше әзерләнгән.
 
Минераль җирасты сулары запаслары да күп. [[2004 елдагыел]]дагы хәле буенча, минераль җирасты сулары запаслары 3,293 мең м³/тәүлек санны тәшкил итәләр.
 
=== Саклана торган табигый территорияләр ===
[[2009 елдагыел]]дагы хәле буенча, Татарстанның табигый-тыюлык фонды үз эченә 154 аеруча сакланган табигать урынны кертә, шул исәптә:
* [[Идел-Чулман тыюлыгы|Идел-Чулман дәүләт табигый бисфера тыюлыгы]];
* [[Түбән Чулман (милли парк)|«Түбән Чулман» милли паркы]];
* 24 төбәк әһәмиятендәге төрлепрофилле дәүләт табигый заказлык;
* 127 төбәк әһәмиятендәге табыгый һәйкәл, шул исәптә җир өстендәге &nbsp;— 63, су &nbsp;— 64 (күлләр, елгалар, чишмәләр);
* 1 җирле әһмиятендәге аеруча сакланган табигать территориясе.
 
== Тарих ==
{{Төп мәкалә|Татарстан тарихы}}
[[Рәсем:Jubcoin 2005 10rub respublikatatarstan revers.gif|right|210px|thumb|Казан меңеллыгына чыккан Русия банкының истәлекле тәңкәсе]]
Беренче торак урыннар тарихы [[VIII гасыр (б. э. к.)|безнең эрага кадәр VIII гасыр]]<nowiki/>га барып тоташа. Соңрак, [[IX гасыр|IX]]— [[XIII гасырлардагасыр]]ларда бу җирләрдә [[Болгар дәүләте]] урнашкан булган.  [[XIII гасырдагасыр]]да ул монголлар тарафыннан җимерелә, һәм, [[Чыңгызхан]] империясенең таркалуыннан соң, [[Җучи Олысы|Җучи олысы]] составына кертелгән.
 
[[XV гасырныңгасыр]]ның башында [[Олуг Мөхәммәд хан]] Казан ханлыгының [[Алтын Урда]]<nowiki/>га бәйсезлеге турында игълан итте. Яңа дәүләт мөстәкыйль рәвештә Мәскәү белән мөнәсбәтләрне төзи башлаган. Казанда Мәскәү яклы фирка (партия) бик көчле булган, чөнки сәүдәгәрлекнең бер өлеше Мәскәү белән тыгыз сәүдә мөнәсәбәтләрендә булган; шуның өстәвенә, Мәскәү Казан сәясәтенә зур тәэсир ясаган һәм тәхеткә үзенә кирәк булган ханны утырту өчен аның эчке эшләренә еш кына тыкшынган булган. [[1552 ел]]<nowiki/>да, [[Явыз Иван]] дәверендә, Казан ханлыгы җимерелә һәм [[Мәскәү патшалыгы]] составына кертелә.
 
Русия составында Казанны [[Казан патшалыгы]], ә аннан соң [[Казан губернасы]] дип атаганнар. Территория үзидарәсез булган &nbsp;— губерна башында император тарафыннан тәгаенләнгән губернатор торган.
 
[[1920 ел]]<nowiki/>да [[Владимир Ленин]] тәкъдиме буенча [[s:АТССР оештыру турындагы дикрит|АТССР оештыру турындагы дикрит]] кабул ителә, ул [[РСФСР]] составына керде.
 
=== Татарстан Җөмһүрияте ===
Строка 107 ⟶ 108 :
* [[1992 ел]]ның [[31 март]]ында Татарстан [[Чичәнстан]] белән берлектә [[Федератив килешү]]не имзаламады.
* [[1992 ел]]ның [[6 ноябрь|6 ноябрендә]] [[Татарстан конституциясе]] кабул ителде.
* [[2000 ел|2000 елдан башлап]] Конституциягә кертелгән үзгәртүләр нәтиҗәсендә Татарстан &nbsp;— Русия Федерациясе субъекты.
* [[2002 ел]]ның [[19 апрель|19 апрелендә]] [[Татарстан Шурасы]] Конституциягә кертелгән үзгәртүләрне хуплады.
* [[2005 ел]]ның октябрендә Татарстан һәм федераль үзәк арасында яңа килешү имзаланды. Килешүдә ике дәүләт теле расланды.
Строка 144 ⟶ 145 :
|-
| [[татарлар]]
| {{сан|1164342}}
| 1 164 342
|48,7
| {{сан|1421514}}
| 1 421 514
|48,8
| {{сан|1345195}}
| 1 345 195
|47,2
| {{сан|1536430}}
| 1 536 430
|49,1
| {{сан|1641603}}
| 1 641 603
|47,6
| {{сан|1765404}}
| 1 765 404
|48,5
| {{сан|2000116}}
| 2 000 116
|52,9
| {{сан|2012571}}
| 2 012 571
|53,2
|-
| шул исәптә [[керәшеннәр]]<ref>[[1926 ел]]гы җанисәбендә аерым халык буларак саналган</ref>
| {{сан|99041}}
| 99 041
|3,8
| -
Строка 174 ⟶ 175 :
| -
|
| {{сан|18760}}
| 18 760
|
| {{сан|29962}}
| 29 962
|
|-
| [[урыслар]]
| {{сан|1118834}}
| 1 118 834
|43,1
| {{сан|1250667}}
| 1 250 667
|42,9
| {{сан|1252413}}
| 1 252 413
|43,9
| {{сан|1328738}}
| 1 328 738
|42,4
| {{сан|1516023}}
| 1 516 023
|44,0
| {{сан|1575361}}
| 1 575 361
|43,3
| {{сан|1492602}}
| 1 492 602
|39,5
| {{сан|1501369}}
| 1 501 369
|39,7
|-
| [[чуашлар]]
| {{сан|127330}}
| 127 330
|4,9
| {{сан|138935}}
| 138 935
|4,8
| {{сан|143552}}
| 143 552
|5,0
| {{сан|153496}}
| 153 496
|4,9
| {{сан|147088}}
| 147 088
|4,3
| {{сан|134221}}
| 134 221
|3,7
| {{сан|126532}}
| 126 532
|3,3
| {{сан|116252}}
| 116 252
|3,1
|-
| [[арлар]]
| {{сан|23873}}
| 23 873
|
| {{сан|25932}}
| 25 932
|
| {{сан|22657}}
| 22 657
|
| {{сан|24533}}
| 24 533
|
| {{сан|25330}}
| 25 330
|
| {{сан|24796}}
| 24 796
|
| {{сан|24207}}
| 24 207
|
| {{сан|23454}}
| 23 454
|
|-
| [[мордва]]
| {{сан|35084}}
| 35 084
| 1,4
| {{сан|35759}}
|35 759
| 1,2
| {{сан|32932}}
|32 932
| 1,2
| {{сан|30963}}
|30 963
|
| {{сан|29905}}
|29 905
|
| {{сан|28859}}
|28 859
|
| {{сан|23702}}
|23 702
|
| {{сан|19156}}
|19 156
|
|-
| [[чирмешләр]]
| {{сан|13130}}
| 13 130
|
| {{сан|13979}}
| 13 979
|
| {{сан|13979}}
| 13 979
|
| {{сан|15643}}
| 15 643
|
| {{сан|16842}}
| 16 842
|
| {{сан|19446}}
| 19 446
|
| {{сан|18787}}
| 18 787
|
| {{сан|18848}}
| 18 848
|
|-
Строка 272 ⟶ 273 :
| …
|
| {{сан|13087}}
| 13 087
|
| {{сан|16099}}
| 16 099
|
| {{сан|16868}}
| 16 868
|
| {{сан|28577}}
| 28 577
|
| {{сан|32822}}
| 32 822
|
| {{сан|24016}}
| 24 016
|
| {{сан|18241}}
| 18 241
|
|-
Строка 296 ⟶ 297 :
| …
|
| {{сан|9256}}
| 9 256
|
| {{сан|19106}}
| 19 106
|
| {{сан|14911}}
| 14 911
|
| {{сан|13726}}
| 13 726
|
|}
 
=== Телләр ===
Татарстан Республикасында дәүләт телләре &nbsp;— тигез хокуклы [[татар теле|татар]] һәм [[рус теле|рус]] телләре. Моның турында [[Татарстан Конституциясе]]ндә һәм [[Татарстан телләре турындагы канун]]да әйтелгән.
 
=== Дин ===
Татарстан территориясендә 1000нән1000-нән артык дини берләшмә теркәлгән. Татарстанның ике төп дине &nbsp;— [[ислам]] һәм [[христианлык]].
 
[[Ислам]] инде [[Идел буе Болгарстаны]]нда [[922 ел]]да кабул ителгән.
Строка 327 ⟶ 329 :
[[Рәсем:Bugulm Sov 75.JPG|border|120px|Бөгелмә]]<br />[[Бөгелмә]]<br />[[Рәсем:Elabuga ul spasskaya.jpg|border|120px|Алабуга]]<br />[[Алабуга]]<br />[[Рәсем:Холм и город.jpg|border|120px|Баулы]]<br />[[Баулы]]<br />[[Рәсем:Mendeleyevsk вид сверху1.jpg|border|120px|Менделеевск]]<br />[[Менделеевск]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Казан]]''' || ''Казань'' || 1 143 546{{сан|1143546}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Яр Чаллы]]''' || ''Набережные Челны'' || 513 242{{сан|513242}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Түбән Кама|Түбән Чулман]]''' || ''Нижнекамск'' || 234 108{{сан|234108}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Әлмәт]]''' || ''Альметьевск'' || 146 309{{сан|146309}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Яшел Үзән]]''' || ''Зеленодольск'' || 97 651{{сан|97651}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Бөгелмә]]''' || ''Бугульма'' || 89 144 {{сан|89144}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | '''[[Алабуга]]''' || ''Елабуга'' || 70 750{{сан|70750}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | '''[[Лениногорск]]''' || ''Лениногорск'' || 64 145{{сан|64145}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | '''[[Чистай]]''' || ''Чистополь'' || 60 703{{сан|60703}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Зәй шәһәре|Зәй]]''' || ''Заинск'' || 41 798{{сан|41798}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | '''[[Азнакай]]''' || ''Азнакаево'' || 34 859{{сан|34859}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | '''[[Норлат]]''' || ''Нурлат'' || 32 600{{сан|32600}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 ||align=left | '''[[Баулы]]''' || ''Бавлы'' || 22 109 {{сан|22109}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 || align=left | '''[[Менделеевск]]''' || ''Менделеевск'' || 22 075{{сан|22075}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | '''[[Буа]]''' || ''Буинск'' || 20 342{{сан|20342}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | '''[[Әгерҗе]]''' || ''Агрыз'' || 19 299{{сан|19299}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | '''[[Арча]]''' || ''Арск'' || 18 114 {{сан|18114}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 ||align=left | '''[[Васильево]]''' || ''Васильево'' || 16 957{{сан|16957}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | '''[[Кукмара]]''' || ''Кукмор'' || 16 917 {{сан|16917}}
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | '''[[Минзәлә]]''' || ''Мензелинск'' || 16 474{{сан|16474}}
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls</ref>
|}<noinclude>
{{clear}}Татарстан &nbsp;— Русиядә бердәнбер ике миллионлы агломерациягә (бер үзәкле Казан һәм күпүзәкле Чаллы (Түбән Кама) агомерацияләре) ия булган төбәк. Республикадә шулай ук ярым миллионлы Әлмәт (Көньяк Татарнстан) агломерациясе бар.
 
Татарстан ике иярчен шәһәр &nbsp;— 155-мең Иннополис фән шәһәре һәм 100-меңле Салават Күпере, &nbsp;— төзелеше алып барыла. Шулай 40-меңле Смарт-сити һәм 157-меңле Яшел Үзән иярчен шәһәрләрне булдыру планда тотыла.
 
== Мәдәният ==
 
Тарихи һәм җәгърафи факторлары буенча Татарстан күптән ике зур цивилизация һәм мәдәният арасында яши: көнчыгыш һәм көнбатыш. Шушы фактор Татарстанның бай мәдәниятын билгели.
 
Мәдәни мирасны саклау һәм популярлаштыру эшенең иң күркәм үрнәге &nbsp;— [[Казан Кремле]]. Шулай итеп, Казанның 1000-еллыгын билгеләү Татарстанның мәдәни үсешен, дини һәм милли толерантлык идеяләрен билгеләделәр.
 
Татарстанда 825 газетагәҗит-журналлар чыга. Шул исәптә шәһәр һәм район газеталарыгәҗитләре, Алар рус, татар, [[Удмурт теле|удмурт]] һәм [[Чуаш теле|чуаш]] телләрендә чыгалар. Республикада 100дән100-дән артык милләт вәкилләре яши, 37 милли-мәдәни оешманы берләштергән [[Татарстан халыклары Ассамблеясы]] эшли.
 
== Фән һәм мәгариф ==
Татарстан &nbsp;— көчле фән һәм мәгариф потенциаллы төбәк. Мәгарифтә 170 000{{сан|170000}} кеше мәшгуль. Урта 11 еллы белем алу мәҗбүри һәм бушлай. Гомумән, Татарстанда 2434 белем бирү учреждениясе бар, барлыгы якынча 600 000{{сан|600000}} укучы укый.
 
Иң популяр университетлар:
* [[Казан (Идел буе) федераль университеты]],
* [[Казан дәүләт техника университеты|А. &nbsp;Н. &nbsp;Туполев исемендәге Казан дәүләт техника университеты (КАИ)]].
* [[Казан дәүләт технология университеты|Казан дәүләт технология университеты (КХТИ)]].
* [[Казан дәүләт медицина университеты]].
Строка 399 ⟶ 400 :
{{төп мәкалә|Татарстанның административ-территориаль бүленеше}}
[[Рәсем:Tatarstan rayonnarı.jpg|right|300px]]
Җөмһүрият территориясе 43 административ районга бүленә. Аларның үзәкләре булып республика карамагындагы &nbsp;— 14, районнар карамагындагы 8 шәһәр, шәһәр тибындагы 8 поселок һәм 16 авыл тора (8 -нче кушымтаны һәм 127 -нче биттәге картаны карагыз).
 
Җөмһүрият карамагындагы шәһәрләр, район үзәкләре булып торсалар да, районнар составына кермиләр, алар турыдан-туры җөмһүрият хакимияте тарафыннан идарә ителәләр һәм мөстәкыйль административ берәмлекне тәшкил итәләр. Алардан башка ике шәһәр &nbsp;— [[Казан]] һәм [[Яр Чаллы|Чаллы]] &nbsp;— шәһәр районнарына бүленәләр.
 
== Икътисад ==
Татарстан &nbsp;— икътисади һәм фәнни-техник потенциалы зур булган индустриаль-аграр респ-ка: нефть, химия, нефть химиясе, электр энергетикасы, машиналар төзү, җиңел һәм азык-төлек сәнәгате, заманча а.х. алга киткән.
 
Татарстан 6 икътисади районга бүленә: [[Идел алды икътисади районы|Идел алды]], [[Казан икътисади районы|Казан]], [[Чулман алды икътисади районы|Чулман алды]], [[Төньяк-көнчыгыш Чулман буе икътисади районы|Төньяк-көнчыгыш Чулман буе]], [[Көнбатыш Чулман аръягы икътисади районы|Көнбатыш Чулман аръягы]], [[Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы икътисади районы|Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы]].
Строка 414 ⟶ 415 :
 
===== Тимер юл транспорты =====
Татарстанда тимер юл транспортының үсә башлавы [[Мәскәү-Казан тимер юлы]]н төзү белән бәйле; [[1893 елдаел]]да [[Зөя (станция)|Зөя]] –&nbsp;— Мәскәү, ә [[1894 елдаел]]да [[Казан-Пассажирлы|Казан]] –&nbsp;— [[Яшел Үзән (станция)|Яшел Үзән]] хәрәкәте ачылган. [[1924 елданел]]дан Казан –&nbsp;— [[Свердлау]] тимер юл сызыгы файдалануга тапшырылган. Татарстан территориясендәге баш магистральләр: төньяк ([[Түбән Карамалы]], Яшел Үзән, Казан, [[Әгерҗе (станция)|Әгерҗе]] аша үтә), көньяк (Норлат, Бөгелмә һәм Ютазы аша үтә). Көнчыгышта бу ике магистральне Әгерҗе –&nbsp;— Акбаш тимер юлы тоташтыра.
 
=== Тышкы икътисади элемтәләр ===
Русия төбәкләрнең күпчелеге кебек үк, Татарстанның дөньяның күп илләре белән туры икътисади элемтәләр бар, илләрнең кайберәүләрдә Татарстанның тышкы икътисади вәкиллекләре ачылган.
 
== Дәүләт төзелеше ==
'''Русия дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамә'''
 
Русия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамәне аслау хакында Федераль канун Дәүләт Думасы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[4 июль|4 июлендә]] кабул ителде Федерация Советы тарафыннан [[2007 ел]]ның [[11 июль|11 июлендә]] хупланды<ref>[http://portal.tatarstan.ru/tat/documents/polnomochia.htm Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә]</ref>.
 
=== Конституция ===
{{main|Татарстан Конституциясе}}
Җөмһүриятның төп кануны — [[Татарстан Республикасы Конституциясе|Татарстан Җөмһүрияте Конституциясе]]. Конституция буенча, Татарстан — демократик хокукый дәүләт. Әгәр Татарстан карамагындагы мәсьәләләре буенча чыгарылган федераль канун һәм Татарстанның хокукый актларына каршы килсә, Татарстанның хокукый акты гамәлдә кала.
Җөмһүриятның төп кануны&nbsp;— [[Татарстан Республикасы Конституциясе|Татарстан Җөмһүрияте Конституциясе]]. Конституция буенча, Татарстан&nbsp;— демократик хокукый дәүләт. Әгәр Татарстан карамагындагы мәсьәләләре буенча чыгарылган федераль канун һәм Татарстанның хокукый актларына каршы килсә, Татарстанның хокукый акты гамәлдә кала.
 
=== Дәүләт башлыгыПрезидент ===
{{main|Татарстан Президенты}}
Татарстан Җөмһүриятеның дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты &nbsp;— Татарстан Җөмһүрияте Президенты<ref>[http://tatar.ru/?DNSID=f0456f3dcfbb2df53ad83f588290f9f1&node_id=2628 Татарстан Республикасы Конституциясе]</ref>.
 
[[2010 ел]]ның [[25 март]]ында [[Рөстәм Миңнеханов]] ант китергәннән соң Татарстан [[Татарстан Президенты|Президенты]] вазыйфаларын үтәүгә кереште<ref>http://tat.tatar-inform.ru/news/2010/03/25/54637/</ref><ref>http://www.azatliq.org/archive/news/20100325/570/570.html?id=1993336</ref>.
Строка 430 ⟶ 437 :
=== Канунбирү хакимияте ===
[[Рәсем:Gossovet RT.jpeg|200px|thumb|Дәүләт Киңәше бинасы]]
[[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы|Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт Советы]] &nbsp;— Татарстан парламенты, дәүләт хакимиятенең иң югары вәкилле, канунбирү һәм тикшерүче органы. 100 кәнәфидән тора.
 
[[2004 елныңел]]ның [[26 мартыннанмарт]]ыннан бу вазифаны [[Фәрит Мөхәммәтшин]] үтә.
 
=== Башкаручы хакимият ===
[[Рәсем:Kazan House of Tatarstan Government 08-2016.jpg|200px|thumb|Министрлар Кабинеты бинасы]]
Министрлар Кабинеты &nbsp;— югары башкарма органы, премьер-министр тарафыннан идарә ителә. [[2010 елныңел]]ның [[22 апрель|22 апреленнән]] бу вазифасын [[Илдар Халиков]] үтә.
===Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә===
Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамәне раслау хакында Федераль закон Дәүләт Думасы тарафыннан 2007 елның 4 июлендә кабул ителде Федерация Советы тарафыннан 2007 елның 11 июлендә хупланды <ref>[http://portal.tatarstan.ru/tat/documents/polnomochia.htm Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә]</ref>
 
== Дәүләт һимны ==
{{main|Татарстан Республикасы Дәүләт һимны}}
Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт һимны [[1992 ел]]да кабул ителгән. Җөмһүриятнең Дәүләт һимны авторы&nbsp;— бөек татар композиторы [[Рөстәм Яхин]]. Дәүләт һимнын куллану кагыйдәләре «Татарстан Җөмһүрият дәүләт символлары» канунында күрсәтелгән.
Мәңге яшә, газиз
Ватаныбыз,
 
Татарстан һимнының сүзләре:
Халкым тели изге
{{columns
теләкләр!
|colwidth =20em
|col1 = '''Татарча сүзләре:'''<br />
: Мәңге яшә, газиз Ватаныбыз,<br />
: Халкым тели изге теләкләр!<br />
: Гомерлеккә якын туган булып<br />
: Яши бездә төрле милләтләр.<br />
: Күп гасырлар кичкән чал тарихлы<br />
: Данлы илем, үзең бер дастан!<br />
: Синдә генә безнең язмышыбыз,<br />
: Республикам минем, Татарстан!<br />
 
|col2 = '''Русча сүзләре:'''<br />
Гомерлеккә якын туган
: Цвети, священная земля моя,<br />
булып
: Да будет мирным твой небосвод!<br />
 
: Единый дом у нас, одна семья,<br />
Яши бездә төрле
: Живет в согласии наш народ.<br />
милләтләр.
: Богатый мудростью седых веков,<br />
 
: Надеждой, верою ты нам стал,<br />
Күп гасырлар кичкән
: И пусть хранит тебя моя любовь,<br />
чал тарихлы
: Моя Республика, мой Татарстан!<br />
 
}}
Данлы илем, үзең бер
дастан!
 
Синдә генә безнең
язмышыбыз,
 
Республикам минем, Татарстан!
 
Цвети, священная
земля моя,
 
Да будет мирным твой
небосвод!
 
Единый дом у нас,
одна семья,
 
Живёт
в согласии наш народ.
 
Богатый мудростью
седых веков,
 
Надеждой, верою ты
нам стал,
 
И пусть хранит тебя
моя любовь,
 
Моя Республика, мой
Татарстан!
 
== Галерея ==
 
== Сүрәтханә ==
<gallery>
Image:Coat of Arms of Tatarstan.svg|Ак барс
Строка 510 ⟶ 493 :
 
== Сылтамалар ==
{{commonscat|Tatarstan}}
{{Навигация
| Проект = Татарстан
| Викиҗыентык = Tatarstan
}}
* [http://www.tatar.ru/?DNSID=adee6691e233e27e24866b8cc6b48331&lang=tat ТР рәсми серверы]
Строка 519 ⟶ 502 :
* [http://www.tatar-inform.tatar/ Татар-информ]
 
 
{{яхшы мәкалә}}
{{Татарлар}}
{{Татарстан темаларда}}
Строка 526 ⟶ 511 :
{{Төрки дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{Рәсәй субъектлары}}
 
{{яхшы мәкалә}}
 
[[Төркем:Татарстан|*]]
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Татарстан