Wikipedia

Финляндия: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
к викиләштерү
Eniisi Lisika (бәхәс | кертем)
28 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 42:
 
Илнең фин исеме — ''Suomi''. Бу исемнең барлыкка килүенең берничә версиясе бар:
* ''Suomi'' исеме [[фин теле|фин]] ''suomu'' («балык тәңкәсе») сүзеннән килгән, чөнки борынгы финнар киемнәрен балык тәңкәсеннән теккәннәр.
* Башка теория буенча '''''Suomi''''' — ялгызлык исем. Аны дат патшасы йөрткән.
* Тагын бер версия буенча ''Suomi'' исеме [[эстон теле]]ннән килә. Кайчандыр ''Sooma'' (''soo'' — «сазлык», ''maa'' — «җир») дигән урын булган дип санала, һәм исем Финляндиягә күчкән дигән фикер йөри.
* «Суоми» «саами» сүзеннән килә (саами – элек бу җирләрдә яшәүче халыкның үзаталышы).
 
Юл номеры - 50:
===Географик урнашуы===
[[Рәсем:Ev24856 Scandinavia.A2003050.1025.250mFINLANDONLY.jpg|left|150px|thumb|Космостан күренеш]]
Финляндия [[Аурупа]]ның төньягында урнашкан, аның байтак кына территориясе котып артында (25 %). Коры җирдә [[Швеция]] (чик озынлыгы 586 км), [[Норвегия]] (чик озынлыгы 716 км) һәм [[Русия]] (чик озынлыгы 1265 км) белән, ә диңгез аша [[Эстония]] белән [[Балтыйк диңгезе]]нең Фин һәм Ботник култыклары аша чиктәш. Яр буе чиген санаганда ул 1 100 км га тигез. Утраулардан башка яр буе чиге 46 000 км. Яр буенча 81 000гә якын утрау урнашкан (уртача зурлыклары 100 м²).
 
Ил үзе өч төрле географик төбәкләргә бүленә:
Юл номеры - 99:
||1870 ел||align=right|1,768,800||2000 ел||align=right|5,181,000
|}
[[2008 ел]]ның ахырында Финляндия халык саны 5 544 877 кешене тәшкил итте (47 % –— ир кешеләр һәм 53 % – хатын кызлар).
 
Халыкның тормыш озынлыгы: ир-атлар биредә 76 яшькә җитсә, (Русиядә –— 58,7 яшь), ә хатын-кызларның гомер озынлыгы 82,4 яшь (бездә –— 71,8).<ref>[http://tatyash.ru/get.php?11181|51.htm#0 Финляндиядә ничек яшиләр? (Швециядә) / Җәүдәт ХӨСӘЕНОВ. Казан / – № 15 (11181), 2 август, 2008]</ref>
=== Милли состав ===
31.12.2008-гә Финляяндия милли составы<ref>[http://www.vaestorekisterikeskus.fi/ Väestörekisterikeskus]</ref>:
Юл номеры - 138:
Археологик казынуларга күрә беренче кешеләр Финляндиядә якынча безнең эрага кадәр 8500 елда яши башладылар. Алар ау һәм ризык җыю белән шөгыльләнгәннәр, таш коралларын кулландылар. 3 меңъеллыкта (б. э. к.) балчыктан савыт-саба эшләнә башланды <ref>http://web.archive.org/20020210163438/www.geocities.com/ojoronen/EARLYFIN.HTM</ref>. 32 гасырда (б. э. к.) хәрби [[балта]]лар белән бергә җирне хуҗалык максатыннан куллана башлыйлар.
 
[[Бронза гасыр]]дан (1500–5001500—500 еллар б. э. к.) башлап, финнарның Скандинавия һәм Балтыйк регионнарның халыклары белән тирән аралашу күзәтелә. 9 гасыр башына <ref>Gardiner, Samuel Rawson, ed (1910). [http://www.archive.org/download/rsschoolatlasofe00garduoft/rsschoolatlasofe00garduoft.pdf "Map No. 6: Europe at the death of Charles the Great, 814"]</ref> Финляндия чикләре түбәндәге җирләр белән чикләнгән:
* төньякта [[Ак диңгез]]
* [[Скандинавия таулары]]
* Шведлар җирләре
* [[Балтыйк диңгезе]]
* ''Estland''
* [[Хазар каганаты]]
 
=== Швед хакимияте (1150/1300 — 18091300—1809) ===
Викинглар чоры ахырында швед сәүдәгәрләре бөтен [[Балтыйк диңгезе]] регионында тәэсирләрен арттыралар. Берничә гасыр дәвамында Финляндия [[Швеция]] хакимияте астында була.
 
=== Русия империясендә (1809—1917) ===
Русия-Швеция сугышы нәтиҗәсендә (1808-18091808—1809) безнең империалистик дәүләткә кушыла. Русия армиясе гарнизоннары өчен хәрби ныгытмалар төзелә. Рәсми яктан Финляндия [[Русия империясе]] составына киң автономия белән керә. [[1860-еллар|1860 еллардан]] башлап илдә мәдәни милли күтәрелеш башлана, җирле [[зыялылар]] [[фин теле]]нә дәүләт теле статусын бирүне таләп иткән. Шул статусны фин теленә [[Александр II]] бирде. Автономия тиз ныгыды, [[1899 ел]]да башланган руслаштыру сәясәте дәүләт бәйсезлеге өчен көрәшне ныгытты гына.
 
=== Бәйсез Финляндия ===
Русия монархиясе җимерелгәннән һәм [[Октябрь инкыйлабы]]ннан соң фин Сенатына [[1917 ел]]ның [[6 декабрь|6 декабрендә]] бәйсезлек игълан итәргә мөмкинчелек бирде. Гражданлык сугышы башлана. Бу сугышларда 35000 кешедән артык һәлак булды.
 
"«Акларының"» җиңүеннән соң Финляндия гаскәрләре Көнчыгыш [[Карелия]]гә һөҗүм иттеләр. [[Беренче совет-фин сугышы]] башлана. Ул [[1920 ел]]да гына тәмамлана.
 
[[1939 ел]]да Совет Берләшмәсе [[Совет-фин сугышы (1939-1940)|Фин сугышы]]н башлый. Берничә сугыштан соң Финляндия үз территориясеннән өлеш югалтты.
Юл номеры - 161:
Кыска дуслыктан соң [[1941 ел]]да Совет Берләшмәсе Финляндиянең Хәрби Һава Көчләренең аэродромына һөҗүм итәләр, Финляндия Икенче дөнья [[ССРБ]] каршы сугышына керде. [[1944 ел]]ның җәендә финнар белән [[ССРБ]] дуслык раслана.
 
Сугыш еллардан соң көчсезләндергән Финляндия, Карел муен Совет Берләшмәгә күнеп, аның белән мөнәсәбәтләрдә яңа курс алдылар. [[Урхо Кекконен]]ның 25 еллы президентлыгында (1956-811956—81) [[Скандинав илләре]]н белән мөнәсәбәт яхшыртып, [[ССРБ]]дан да ерак тормадылар.
[[1995 ел]]ның ахырында Финляндия [[Аурупа берләшмәсе]]нә керде.
Юл номеры - 171:
 
=== Президент ===
Финляндия президенты туры сайлаулар нәтиҗәсендә алты елга билгеләнә. [[2000 ел|2000]]-—[[2012 ел]]ларда бу вазыйфаны [[Тарья Халонен]], [[2012 ел]]дан [[Саули Ниинистө]] башкара.
 
=== Парламент ===
Юл номеры - 177:
Финляндиянең парламентның төп институтлары 1863 елда барлыкка килгән. Русия императоры [[Александр II]] 1863 елда фин сеймын чакыру турында карар кабул итә. Финляндиянең үзаллы үсеше шушы вакыйгага тыгыз бәйләнгән, чөнки фин теле рәсми хакимият теле итеп танылган.
 
[[Эдускунта]] — илнең бер палаталы парламенты, ул 200 депутаттан тора. Депутатлар бөтен халык сайлауларында сайланып, 4 елга билгеләнәләр .
 
[[2003 ел]]дагы парламент сайлауларында 18 фирка катнашты, ләкин шулар арасынна парламентка бары 8 фирка генә керде. Иң зур фиркаләр булып [[Финляндия Үзәк фиркасе]], [[Финляндиянең Социал-демократик фиркасе]], [[Милли коалиция фиркасе|Милли коалиция]], [[Сул берлек фиркасе|Сул берлек]], [[Яшел берлек фиркасе партия|Яшел берлек]] һәм [[Швед Халык фиркасе]] санала.
Юл номеры - 189:
(фин телендә)
 
''Oi maamme, Suomi, synnyinmaa,''
 
''soi, sana kultainen!''
 
''Ei laaksoa, ei kukkulaa,''
 
''ei vettä, rantaa rakkaampaa,''
 
''kuin kotimaa tää pohjoinen,''
 
''maa kallis isien.''
 
''Ei laaksoa, ei kukkulaa,''
 
''ei vettä, rantaa rakkaampaa,''
 
''kuin kotimaa tää pohjoinen,''
 
''maa kallis isien.''
 
'''VÅRT LAND'''
Юл номеры - 213:
(швед телендә)
 
''Vårt land, vårt land, vårt fosterland,''
 
''ljud högt, o dyra ord!''
 
''Ej lyfts en höjd mot himlens rand,''
 
''ej sänks en dal, ej sköljs en strand,''
 
''mer älskad än vår bygd i nord,''
 
''än våra fäders jord!''
 
''Ej lyfts en höjd mot himlens rand,''
 
''ej sänks en dal, ej sköljs en strand,''
 
''mer älskad än vår bygd i nord,''
 
''än våra fäders jord!''
 
'''ТУГАН ЯГЫМ'''
Юл номеры - 249:
Түбәләре күккә ашкан таулар,
 
Диңгез дулкыннары каккан ярлар –—
 
Кайларда гына бар тагын,
Юл номеры - 259:
(инглиз телендә)
 
''Our land, our land, our fatherland,''
 
''Sound loud, O name of worth!''
 
''No mount that meets the heaven's band,''
 
''No hidden vale, no wavewashed strand,''
 
''Is loved, as is our native North,''
 
''Our own forefathers' earth.''
 
''No mount that meets the heaven's band,''
 
''No hidden vale, no wavewashed strand,''
 
''Is loved, as is our native North,''
 
''Our own forefathers' earth.''
 
'''Һимнның тарихы'''
 
Бүген Финляндиядә
кулланылган “''Maamme''” (“Туган ягым”) һимнының сүзләре 1846 елда шагыйрь Йоһан-Людвиг Рунеберг (''Johan Ludvig Runeberg'', 1804—1877) тарафыннан башта швед телендә язылган булган. Ә көен, Алманиянең Һамбург шәһәрендә туып, соңрак фин виолончельчесе, композиторы һәм, гомумән, “фин классик музыкасының атасы” дип танылган Фредрик Пациус (''Fredrik Pacius'', 1809-18911809—1891) иҗат иткән. Милли гимн исеменә дәгъва кылган шигырьләр һәм көйләр байтак булса да, аларның берсе дә халыкта киң таралыш тапмаган. Пациус һимнын беренче тапкыр 1848 елның 13 маенда Һелсинкиның академия хоры швед телендә башкарган.▼
кулланылган  “Maamme” (“Туган ягым”)
һимнының сүзләре 1846 елда шагыйрь
Йоһан-Людвиг
Рунеберг (Johan Ludvig Runeberg, 1804-1877) тарафыннан башта швед телендә
язылган булган. Ә көен, Алманиянең Һамбург шәһәрендә туып, соңрак фин виолончельчесе, композиторы һәм, гомумән, “фин классик
▲музыкасының атасы” дип танылган Фредрик Пациус (Fredrik Pacius, 1809-1891) иҗат иткән. Милли гимн исеменә дәгъва кылган шигырьләр һәм көйләр байтак булса да, аларның берсе дә халыкта киң таралыш тапмаган. Пациус һимнын беренче тапкыр 1848 елның 13 маенда Һелсинкиның академия
хоры швед телендә башкарган.
 
Шуннан соң озак еллар дәвамында Рунебергның шигырен фин теленә юньләп тәрҗемә итә алмыйча азапланганнар. Ниһаять, 1889 елда Пааво Каяндер (''Paavo Cajander''), Юлиус Кронның (''Julius Krohn'') 1867 елда бастырылган
тәрҗемәсен тиешенчә эшкәртүгә ирешкән. Ләкин Яансен исемле эстон
язучысы моңа кадәр үк, 1869 елда, финнарны узып, Пациус көенә туган телендә сүзләр язган булган, аның шигыре, төрле бәйгеләрдә башкарылып, тиз арада Эстония һимны булып танылып та өлгергән.
Строка 297 ⟶ 291 :
әсәрне әле бүген дә рәсми рәвештә расламый. Эш, әлбәттә, аның тумыштан фин булмаган кешеләр
тарафыннан иҗат ителүендә генә түгелдер. Музыка белгечләре фикеренчә, һимнның мотивы алманнарның “Папа һәм
Солтан” (''Papst und Sultan'') исемле... туй-мәҗлес
җырындагыга бик охшаш.
 
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Финляндия