Акыллы кеше: юрамалар арасында аерма

[[Кешеләр эволюциясе]] өлкәсендәге [[фәнни эзләнүләр]] күбесенчә ''[[Кешеләр (ыру)|Кешеләр]]'' ыруының үзгәрешләре белән бәйлә, ләкин гадәтенчә ''[[австралопитек]]'' кебек башка гоминид һәм гомининларны да каплый. <!--"Modern humans" are defined as the ''Homo sapiens'' [[species]], of which the only extant [[subspecies]] is known as ''Homo sapiens sapiens''. ''[[Homo sapiens idaltu]]'' (roughly translated as "elder wise human"), the other known subspecies, is now extinct.<ref>[http://www.anth.ucsb.edu/projects/human/# Human evolution: the fossil evidence in 3D], by Philip L. Walker and Edward H. Hagen, Dept. of Anthropology, University of California, Santa Barbara. Retrieved April 5, 2005.</ref> ''[[Neanderthal|Homo neanderthalensis]]'', which became extinct 30,000 years ago, has sometimes been classified as a subspecies, "''Homo sapiens neanderthalensis''"; [[genetics|genetic studies]] now suggest that the functional DNA of modern humans and Neanderthals diverged 500,000 years ago.<ref name=Green2006>{{cite journal |author=Green, Richard E.; Krause, Johannes; Ptak, Susan E.; Briggs, Adrian W.; Ronan, Michael T.; Simons, Jan F.; Du, Lei; Egholm, Michael; Rothberg, Jonathan M.; Paunovic, Maja; Pääbo, Svante |year=2006 |title=Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA |journal=Nature |pages=16, 330–336 |doi=10.1038/nature05336 |pmid=17108958 |volume=444 |issue=7117}}</ref> More--> Соңгы [[генетика|генетик эзләнүләр]] нәтиҗәләре [[хәзерге кешеләр]]нең "иң азыннан ике төркем" [[борыңгы кешеләр]]е (Неандерталец һәм [[Аю-Таш мәгарәсе кешесе]]) белән [[җенси якынлык]]ка керүенә ишарә итә.<ref name="NYT-01302012">{{cite news |author=Mitchell, Alanna |title=DNA Turning Human Story Into a Tell-All |url=http://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |date=January 30, 2012 |publisher=[[NYTimes]] |accessdate=2012-02-13}}</ref> <!--Nonetheless, the discovered specimens of the ''[[Homo rhodesiensis]]'' species have been [[classification (biology)|classified]] by some as a subspecies, but this classification is not widely accepted.

-->

Иң борыңгы билгеле [[анатомик төзелеш]]е буенча хәзерге кешеләрнең [[калдык]]лары [[Африка]]да табылган, аларның [[датировка]]сы 195 000 ел элек яшәүләрен күрсәтә. [[Молекуляр биология]] эзләнүләре "хәзерге кешеләр" төркеменә кергән барлык субтөрләрнең [[бердәм ерак баба]]лардан чыгу вакыты 200 000 ел элек булуын күрсәтә.<ref name="urlNSF">{{cite web |url=http://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=102968 |title=Press Release 05-024: New Clues Add 40,000 Years to Age of Human Species |publisher=US National Science Foundation (NSF) |date=January 13, 2006 |accessdate=2012-02-13}}</ref><ref name="urlBBC: Age of ancient humans">

-->

 

 

Кешеләрнең [[ДНК]] [[структура]]сы бүгенге ике төр [[шимпандзе]] белән иң охшаш: [[гади шимпандзе]] һәм [[бонобо]].<ref name=Wood/> Тулы [[геном тикшеренүләре]] "6,5 [миллион] ел дәвамындагы аерым [[эволюция]] нәтиҗәсендә, кешеләр белән шимпандзе арасындагы аерма ике бәйле булмаган кеше арасындагы [[аерма]]дан 10 тапкыр зуррак һәм [[тычкан]] белән [[күсе]] арасындагы аермадан ун тапкыр кечкенәрәк" дигән нәтиҗәсенә килергә рөхсәт итте.{{Attribution needed|date=July 2010}} Төрле [[галим]]нәрнең [[юрау]]лары буенча, кеше һәм шимпандзеның функциональ ДНКлары 95-99% охшаш дигән [[фикер]]дә.<ref name=deWaal1998>{{cite book |author=de Waal, Frans |authorlink=Frans de Waal |title=Bonobo |location=Berkeley |publisher=University of California Press |year=1997 |isbn=0-520-20535-9}}</ref><ref name=Britten2002>{{cite journal |author=Britten, Roy J. |title=Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels |url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13633 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences USA |year=2002 |pages=13633–13635 |volume=99 |issue=21 |pmid=12368483 |doi=10.1073/pnas.172510699 |pmc=129726}}</ref><ref name=Wildman2003>{{cite journal |author=Wildman, D.; Uddin, M.; Liu, G.; Grossman, L.; Goodman, M. |title=Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus ''Homo'' |url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/12/7181 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences USA |volume=100 |issue=12 |pages=7181–7188 |year=2003 |pmid=12766228 |doi=10.1073/pnas.1232172100 |pmc=165850}}</ref><ref name=Ruvolo1997>{{cite journal |author=Ruvolo, Maryellen |title=Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets |url=http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=14 |issue=3 |pages=248–265 |year=1997 |pmid=9066793}}</ref><!-- Early estimates indicated that the human lineage may have diverged from that of chimpanzees about five million years ago, and from that of [[gorilla]]s about eight million years ago. However, a hominid skull discovered in [[Chad]] in 2001, classified as ''[[Sahelanthropus tchadensis]]'', is approximately seven million years old, and may be evidence of an earlier divergence.<ref name=Brunet2002>{{cite journal |author=Brunet, M.; Guy, F.; Pilbeam, D.; Mackaye, H.; Likius, A.; Ahounta, D.; Beauvilain, A.; Blondel, C.; Bocherens, H.; Boisserie, J.; De Bonis, L.; Coppens, Y.; Dejax, J.; Denys, C.; Duringer, P.; Eisenmann, V.; Fanone, G.; Fronty, P.; Geraads, D.; Lehmann, T.; Lihoreau, F.; Louchart, A.; Mahamat, A.; Merceron, G.; Mouchelin, G.; Otero, O.; Pelaez Campomanes, P.; Ponce De Leon, M.; Rage, J.; Sapanet, M.; Schuster, M.; Sudre, J.; Tassy, P.; Valentin, X.; Vignaud, P.; Viriot, L.; Zazzo, A.; Zollikofer, C. |title=A new hominid from the Upper Miocene of Chad, Central Africa |url=http://www.nature.com/nature/journal/v418/n6894/full/nature00879.html |journal=Nature |volume=418 |issue=6894 |pages=145–151 |year=2002 |pmid=12110880 |doi=10.1038/nature00879}}</ref>

 

<!--[[Anatomically modern humans]] evolved from [[archaic Homo sapiens|archaic ''Homo sapiens'']] in Africa in the [[Middle Paleolithic]], about 200,000 years ago.-->

 

Хәзерге кешеләрнең [[Африка]]дан [[чыгыш]]ы якынча БК 70 000 ел урын алган дип [[фараз]]лана. Нәтиҗәдә хәзерге кешеләр [[Җир шары]] буенча таралып, иртәнгерәк [[гоминид]]ларны алмаштыра: [[Ауразия]] һәм [[Океанлык]]та БК 40 000 ел элек, [[Америка]]ларда иң соңгысы БК 14 500 ел элек урнашалар.<ref name=Wolman2008>{{cite journal |author=Wolman, David |date=April 3, 2008 |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2008/04/080403-first-americans.html |title=Fossil Feces Is Earliest Evidence of N. America Humans |publisher=news.nationalgeographic.com}}</ref> <!--A popular theory is that they displaced ''Homo neanderthalensis'' and other species descended from ''[[Homo erectus]]''<ref>{{cite web | title = Human Evolution : Lower and Middle Pleistocene - ''Homo erectus'' and ''Homo sapiens'' : Lecture 1 of 6 | author = Dr. D.R.Johnson | publisher = Faculty of Biological Sciences, University of Leeds}}</ref> (which had inhabited Eurasia as early as 2 million years ago) through more successful [[reproduction]] and competition for [[natural resources|resources]].<ref>{{cite news |url=http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |location=London |work=The Observer |author=McKie, Robin |title=How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans |date=May 17, 2009 |accessdate=2012-02-14}}</ref> The exact manner or extent of the coexistence and interaction of these species is unknown and continues to be a controversial subject.<ref name=Grine2009>{{cite book |author=Wood, Bernard A. |editor-last=Grine, Frederick E.; Fleagle, John G.; Leakey, Richard E. (eds) |chapter=Where does the genus ''Homo'' begin, and how would we know? |title=The First Humans: Origin and Early Evolution of the Genus ''Homo'' |year=2009 |publisher=Springer |location=London, UK |isbn=978-1-4020-9979-3 |pages=17–27 |url=http://books.google.com/books?id=ITp_RnsPfzQC&pg=PA17}}</ref>

-->

 

 

=== Цивилизацияга күчеш ===

Кешеләрнең күпчелеге якынча 10 000 ел элекке [[мизгел]]гә кадәр [[ау]] һәм [[үсемлек]]ләр җыю белән яшәгән. Алар гадәтенча [[кешеләр көтүе]] исеме астында билгеле кечкенә күчмә [[төркем]]нәрендә яшәгәннәр иде. Үсемлекләрне үстерүнең ([[авыл хуҗалыгы]]) барлыкка килүе тарихта беренче тапкыр күчемсез торак пунктларның, хайваннарны йортлаштыру һәм [[металлар]]ны куллануга китергән [[Неолит инкыйлабы]]на сәбәпче булды. Авыл хуҗалыгы [[сәүдә]] һәм [[кооперация]]га мөмкинлекләр тудырып, комплекс [[җәмгыять]]ләрнең үсешенә юл ачты. Бу [[вакыйга]]ның кешеләр җәмгыяте өчен әһәммияте аркасында, бу чор [[Холоцен тәкъвиме]] яки [[кешеләр эрасы]] исеме белән билгеле.

 

 

[[Урта гасырлар]]ның соңгы өлеше революцион фикерләр тууы һәм [[технология]]ләргә ирешелүе белән билгеле. Кытайда алга киткән [[шәһәр мәдәнияте]]ндә [[язу]]ларны бастыру һәм [[орлык]]ларны җиргә кертү технологияләрне таба. Һиндстанда [[математика]], [[фәлсәфә]], [[дин]] һәм [[металлургия]] өлкәләрендә зур казанышлары күзәтелә. [[Исламның алтын гасыры]] дәвамында [[Ислам|мөсельман]] империяләрендә дәрәҗәле фәнни казанышлар ясала. [[Аурупа]]да, яңа аңлаеш белән классик өйрәнүгә игътибар итү һәм [[басу станогы]] кебек [[кәшеф]]ләр 14-15 [[гасыр]]ларда [[Яңарыш]] чорына китерә.<!--Over the next 500&nbsp;years, [[Age of Discovery|exploration]] and [[colonialism]] brought great parts of the world under European control, leading to later struggles for independence.--> 17нче гасырдагы [[фәнни-техник инкыйлаб]] һәм 18-19 гасырдагы [[сәнәгый инкыйлаб]]лары [[транспорт]] өлкәсендә [[тимер юл]]ы һәм [[автомобиль]], [[энергия]] табу өлкәсендә [[күмер]] һәм [[электр|электр көче]]; хөкүмәт өлкәсендә - [[вәкилле демократия]] һәм [[коммунизм]] кебек зур [[инновация]]ләрне китерде.

 

Коръән буенча, акыллы кешенең башка тормыш ияләреннән аермалары:<ref name="tvoretsvsego">{{ref-ru}} {{cite web|url=http://tvoretsvsego.ru/13-.html|title = Сотворение человека|publisher=Авторский сайт Гасанова Г.С.|author=Гасан Сулейманович ГАСАНОВ|accessdate=[[2017 ел]]ның [[15 апрель]]}}</ref>

 

== Шулай ук карагыз ==