Азия: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
кТөзәтмә аңлатмасы юк |
Төзәтмә аңлатмасы юк |
||
Юл номеры - 1:
[[Файл:LocationAsia.png|right|thumb|300px|Азия дөнья харитасында]]
'''Азия''' яки '''Асия''' — иң зур һәм халык иң күп яши торган [[дөнья кисәкләре|дөнья кисәге]], башлыча көнчыгыш һәм төньяк ярымшарларда урнашкан. [[Аурупа]] белән [[Ауразия]] [[Кыйтга (география)|кыйтга]]сын төзи. Азия 44 579 000 дүрткел чакрым (км²) мәйданны били, бу [[Җир]] планетасындагы барлык коры җирнең якынча 30% һәм гомуми планета өслегенең 8,7% тәшкил итә. Азия кешелекнең күпчелек өлеше өчен туган җир булган<ref>{{cite web |title=The World at Six Billion |url=https://www.un.org/esa/population/publications/sixbillion/sixbillion.htm |publisher=UN Population Division |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305042434/http://www.un.org/esa/population/publications/sixbillion/sixbillion.htm |archivedate=March 5, 2016 |deadurl=no}}, [https://web.archive.org/web/20160101220025/http://www.un.org/esa/population/publications/sixbillion/sixbilpart1.pdf Table 2]</ref>, монда [[беренче цивилизацияләр]] барлыкка килгән. Дөньяның бу кисәге тыгыз һәм зур шәһәрләре һәм халык бик күп булып яшәгән төбәкләре белән дә үзенчәлекле. Азиядә 4,5 миллиард кеше яши – бу дөнья халкының якынча 60% дигән сүз.
Гомумән алганда, Азия көнчыгышта [[Тын океан]], көньякта [[Һинд океаны]], ә төньякта [[Төньяк Боз океаны]] белән чикләшә. Азия белән Аурупаның чиге исә тарихи һәм мәдәни бер конструкт булып тора, чөнки аларның икесе арасында ачык бер матди яки географик аерма-чик юк. Ике дөнья кисәгенең чиге бәхәсле мәсьәлә булып кала бирә; бүгенге чик классик антик чорда барлыкка килгән беренче концепциядән аерыла. Ауразиянең ике кисәккә бүленүе Көнчыгыш һәм Көнбатышның (Шәрекъ белән Мәгърибнең) мәдәни, лингвистик һәм этник аермалыкларын чагылдыра. Күпчелек тарафыннан кабул ителгән чикләргә күрә, [[Сүәеш муентыгы]] көнчыгыш ягыннан Азияне Африкадан аера; [[Төрек бугазлары]], [[Урал таулары]] һәм [[Җаек (елга)|Җаек]] елгасының көнчыгыш яклары, [[Кавказ таулары|Кавказ тауларының]] көньягы, [[Каспий диңгезе|Хәзәр]] һәм [[Кара диңгез|Кара диңгезләр]] Азияне Аурупадан аера<ref name="ReferenceA">{{cite book |title=National Geographic Atlas of the World |edition=7th |year=1999 |location=Washington, DC |publisher=[[National Geographic җәмгыяте|National Geographic]] |isbn=978-0-7922-7528-2}} "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): «Азия белән Аурупа арасындагы гомуми кабул ителгән чикләрне Урал таулары, Җаек елгасы, Каспий диңгезе, Кавказ таулары һәм Кара диңгез, Босфор һәм Дарданелл бугазлары формалаштыра». {{ref-en}}</ref>.
[[Кытай]] белән [[Һиндстан]] безнең чорның унсигез гасыры дәвамында дөньяның иң зур икътисадлары булганнар. Кытай, галәмәт зур икътисади көчкә ия дәүләт буларак, күпләрне Шәрекъкә юнәлергә ымсындырып торган, Һиндстан исә, үзенең риваятьләргә кергән байлыгы һәм борынгы чорлардагы чәчәк аткан цивилизациясе белән, бөтен Азияне гәүдәләндергән, Аурупа сәүдәсен һәм колониализмны кызыктырган<ref>{{cite web |url=http://www.bharat-rakshak.com/SRR/Volume14/nalapat.html |title=Professor M.D. Nalapat. Ensuring China's "Peaceful Rise". Accessed January 22, 2016. |publisher= |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100110045822/http://www.bharat-rakshak.com/SRR/Volume14/nalapat.html |archivedate=10 January 2010 |df=}} {{ref-en}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/custom/portlets/recordDetails/detailmini.jsp?_nfpb=true&_&ERICExtSearch_SearchValue_0=ED460052&ERICExtSearch_SearchType_0=no&accno=ED460052|title=Dahlman, Carl J; Aubert, Jean-Eric. China and the Knowledge Economy: Seizing the 21st Century. WBI Development Studies. World Bank Publications. Accessed January 22, 2016|website=Eric.ed.gov|accessdate=9 November 2017|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080304235359/http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/custom/portlets/recordDetails/detailmini.jsp?_nfpb=true&_&ERICExtSearch_SearchValue_0=ED460052&ERICExtSearch_SearchType_0=no&accno=ED460052|archivedate=4 March 2008|df=dmy-all}} {{ref-en}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.economist.com/surveys/displaystory.cfm?story_id=E1_PNTJQTR |title=The Real Great Leap Forward. The Economist. Sept 30, 2004 |work=The Economist |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161227234147/http://www.economist.com/surveys/displaystory.cfm?story_id=E1_PNTJQTR |archivedate=27 December 2016 |df=dmy-all }} {{ref-en}}</ref>and for many the legendary wealth and prosperity of the ancient culture of India personified Asia,<ref>[http://www.indianscience.org/essays/22-%20E--Gems%20&%20Minerals%20F.pdf] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081120220244/http://www.indianscience.org/essays/22-%20E--Gems%20%26%20Minerals%20F.pdf|date=20 November 2008}} {{ref-en}}</ref>. [[Христофор Колумб|Христофор Колумбның]] очраклы рәвештә Аурупадан Америкага Атлантик океан аша юлны ачуы Һиндстанның аурупалылар аңында тоткан урынын күрсәтә, чөнки данлыклы сәяхәт нәкъ Һиндстанга яңа юл эзләүгә багышланган була. [[Бөек ефәк юлы]] Азиядә Көнчыгыш белән Көнбатышны тоташтыра торган төп сәүдә юлына әйләнә, Малакка бугазы исә төп диңгез сәүдә юлы була. [[XX гасыр|XX гасырда]] Азиядә ныклы икътисадый үсеш күзәтелә (аерым алганда, Көнчыгыш Азиядә), шул ук вакытта халык саны да нык арта<ref>{{cite journal |url=http://www.economist.com/diversions/millennium/displayStory.cfm?Story_ID=346605 |title=Like herrings in a barrel |journal=The Economist |date=23 December 1999 |issue=Millennium issue: Population |publisher=The ''Economist'' online, The Economist Group |deadurl=no |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100104100155/http://www.economist.com/diversions/millennium/displayStory.cfm?Story_ID=346605 |archivedate=4 January 2010 |df=dmy-all }}. {{ref-en}}</ref>. Азия планета халкы табына торган күпчелек диннең Ватаны – [[христианлык]], [[ислам]], [[Яһүд дине|яһүд дине,]] [[һинд дине]], [[буддачылык]], [[конфуцийчылык]], [[даочылык]], [[җәйничелек]], [[сикхчылык]], [[зәрдөштлек]] һәм тагын башка күп кенә диннәр Азия җирләрендә барлыкка килә.
== Географик мәгълүмат==
Строка 11 ⟶ 16 :
Азиянең геополитик чикләре берникадәр дәрәҗәдә табигый чикләрдән аерыла. Аны [[Архангельск өлкәсе]]нең көнчыгыш чикләре, [[Коми республикасы]], [[Свердлау өлкәсе|Свердловск]] һәм [[Чиләбе өлкәсе|Чиләбе өлкәләренең]] көнбатыш чикләре, [[Казакъстан]], аннары төньяк [[Кавказ]]ның тау итәге буенча [[Азак диңгезе]]нә кадәр үткәрәләр.
== Сәяси география ==
Азия территориясендә бүгенге көндә тулысынча яки өлешчә 54 [[дәүләт]] урнашкан, шуларның дүртесе (''[[Абхазия]], [[Кытай Республикасы]], [[Төньяк Кипрның Төрек Җөмһүрияте]], [[Көньяк Осетия]]'') [[Танылмаган дәүләтләр|өлешчә танылганнар]].
Строка 72 ⟶ 77 :
== Халык ==
== Искәрмәләр ==
== Сылтамалар ==
| |||