|
Татарстан [[Русия Федерациясе]] үзәгендә, [[Көнчыгыш Аурупа тигезлеге]]ндә, ике зур елга — [[Идел]] һәм [[Чулман|Кама]] очрашкан урында урнашкан. [[Казан]] [[Мәскәү]]дән 797 км ераклыгында урнашкан.
РеспубликаҖөмһүрият территориясе озынлыгы — төньяктан көньякка 290 км һәм көнбатыштан көнчыгышка 460 км. Татарстан чит ил дәүләтләре белән чиктәш түгел.
Татарстан территориясе – урманлы җирдә яткан тигезлек. РеспубликаныңҖөмһүрият көньяк-көнчыгышында калкулыклар бар. Территориянең 90% [[диңгез биеклеге]]нән 200 метрдан югарырак.
Татарстан территориясенең 16% [[урман]]нар белән капланган. [[Фауна]]сында 500дән артык хайван төре бар.
Көнчыгыш Аурупа тигезлеге [[Идел]]дән алып көнчыгышка, [[Урал таулары]]<nowiki/>на таба күтәрелә бара. Татарстанның җир өсте өчен дә бу үзенчәлек хас: аның иң түбән урыннары — Идел аръягының көнбатышына, ә иң биек җирләре көнчыгышына таба урнашкан. Биредә, республиканың көньяк-көнчыгышында, [[Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы]] ята.
РеспубликаныңҖөмһүриятнең көньяк-көнбатыш өлешенә 200—250 м биеклегендәге Идел буе калкулыгы тармаклары кергән. Иделнең төп уңъяк ярының биек һәм текә булуы шушы калкулыкның Иделгә якын ук килеп җитүе һәм аның Идел суы агымы тәэсирендә җимерелүе белән аңлатыла.
Шулай итеп, Татарстанның җир өсте урта өлешендә — түбәнлекләрдән (Идел аръягы түбәнлеге), ә кырый өлешләре калкулыклардан (Бөгелмә, Идел буе һ. б. калкулыклар) торуы белән аерыла. Бу үзенчәлек аның геологик төзелешенә бәйле.
==== Нефть ====
РеспубликаныңҖөмһүриятнең иң зур байлыгы – [[нефть]]. Тулаем запас зурлыгы 1 млрд тонна исәпләнә. Татарстанда 127 урында нефть булуы билгеле, алар үз эченә 3 меңнән артык ятманы кертә. [[Лениногорск районы]]нда урнашкан [[Ромашкино нефть чыганагы]] — Русиядә иң зур чыганклардан берсе; шулай ук Яңа Елхау һәм Савызбаш эре чыганаклары, уртача Баулы чыганагы бар.<ref>http://www.vsegei.ru/ru/info/gisatlas/pfo/tatarstan/14-15_uvogrpip_tat.xls</ref> Нефть белән бергә [[иярчен газ]] да чыгарыла — нефтьнең бер тоннага якынча 40 м³. Берничә кечкенә [[табигый газ]] һәм газ конденсаты чыганаклары булуы мәгълүм.
==== Күмер ====
==== Башка файдалы казылмалар ====
РеспубликаҖөмһүрият җирастында известьташ, доломитлар, төзелеш комы, кирпеч балчыклары, төзелеш ташы, гипс, ком-гравий катнашмасы, торф, шулай ук перспективлы нефть битумы, көрән һәм таш күмер, яңа торган сланец, цеолитлар, бакыр һәм бокситларның сәнәгый запаслары бар. Цеолитлы (руда булмаган казылмаларының якынча 50% өлеше), карбонатлы (як. 20%), балчыклы (як. 30%) токымнар, ком-гравий катнашмасы (7,7 %), комнар (5,4 %), гипслар (1,7 %) аеруча мөһимнәрдән саналалар. 0,1 % өлешне фосфоритлар, тимероксидлы пигментлар һәм битумлы токымнар биләп торалар.
=== Су ресурслары ===
Иң эре елгалар — [[Идел]] (республикаҗөмһүрият территориясе буенча 177 км ага), [[Чулман]] (380 км) һәм аның кушлыдыклары — [[Нократ]] (60 км) һәм [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]] (50 км), алар гомум агып төшкән су микъдарының 97,5% өлешне тәшкил итәләр. Алардан башка, республикаҗөмһүрият территориясе буенча якынча 500 озынлыгы 10 кмдан артык кече елган һәм күп санлы чишмәләр ага. Су ресурсларының зур өлеше [[Куйбышев сусаклагычы|Куйбышев]] һәм [[Түбән Кама сусаклагычы|Түбән Кама]] суаклагычларында тупланган. РеспубликаҖөмһүрият территориясендә 8 меңнән артык күл һәм 7 меңнән артык сазлык бар. Көнчыгыш Кама аръягының төньяк өлеше – Кама-Агыйдел уйсулыгында сазлыклар аеруча күп.
Татарстанның иң эре су объектлары – республиканыҗөмһүриятне төрле максатларда кирәкле су ресурслары белән тәэмин итә торган 4 сусаклагыч.
* [[Куйбышев сусаклагычы]] [[1955 ел]]<nowiki/>да төзелгән, ул – Татарстанда гына түгел, бөтен [[Аурупа]]<nowiki/>да иң эре сусаклагыч. Урта Иделнең сезонлы агымын, судночылык, су белән тәэмин итүне һәм сугаруны җайга сала.
* [[Түбән Кама сусаклагычы]] [[1978 ел]]<nowiki/>да төзелгән һәм гидротөен буенча көнлек һәм атналык су агымын көйләп тора.
== Мәдәният ==
Тарихи һәм географикҗәгърафи факторлары буенча Татарстан күптән ике зур цивилизация һәм мәдәният арасында яши: көнчыгыш һәм көнбатыш. Шушы фактор Татарстанның бай мәдәниятын билгели.
Мәдәни мирасны саклау һәм популяштору эшенең иң күркәм үрнәге — [[Казан Кремле]]. Шулай итеп, Казанның 1000-еллыгын билгеләү Татарстанның мәдәни үсешен, дини һәм милли толерантлык идеяләрен билгеләделәр.
{{төп мәкалә|Татарстанның административ-территориаль бүленеше}}
[[Рәсем:Tatarstan rayonnarı.jpg|right|300px]]
РеспубликаҖөмһүрият территориясе 43 административ районга бүленә. Аларның үзәкләре булып республика карамагындагы — 14, районнар карамагындагы 8 шәһәр, шәһәр тибындагы 8 поселок һәм 16 авыл тора (8 нче кушымтаны һәм 127 нче биттәге картаны карагыз).
РеспубликаҖөмһүрият карамагындагы шәһәрләр, район үзәкләре булып торсалар да, районнар составына кермиләр, алар турыдан-туры республикаҗөмһүрият хакимияте тарафыннан идарә ителәләр һәм мөстәкыйль административ берәмлекне тәшкил итәләр. Алардан башка ике шәһәр — [[Казан]] һәм [[Яр Чаллы|Чаллы]] — шәһәр районнарына бүленәләр.
== Икътисад ==
=== Транспорт ===
РеспубликаҖөмһүрият нык үскән транспорт челтәренә ия. Аның нигезен авиасызыклар, тимер юллар һәм дүрт көймә йөрешле ([[Идел]], [[Чулман]], [[Нократ]], [[Агыйдел (елга)|Агыйдел]]) елга тәшкил итә.
Русинең иң эре транспорт системалары кисешкән ноктада урнашкан, Татарстан аша Уралның, [[Себер]]нең, Ерак Көнчыгышның Үзәк Русия һәм кайбер [[БДБ]] илләре белән элемтә тормышка ашырыла.
=== Конституция ===
РеспубликаныңҖөмһүриятның төп кануны — [[Татарстан Республикасы Конституциясе|Татарстан Җөмһүрияте Конституциясе]]. Конституция буенча, Татарстан — демократик хокукый дәүләт. Әгәр Татарстан карамагындагы мәсьәләләре буенча чыгарылган федераль канун һәм Татарстанның хокукый актларына каршы килсә, Татарстанның хокукый акты гамәлдә кала.
=== Дәүләт башлыгы ===
Татарстан РеспубликасыныңҖөмһүриятеның дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты — Татарстан РеспубликасыҖөмһүрияте Президенты<ref>[http://tatar.ru/?DNSID=f0456f3dcfbb2df53ad83f588290f9f1&node_id=2628 Татарстан Республикасы Конституциясе]</ref>.
[[2010 ел]]ның [[25 март]]ында [[Рөстәм Миңнеханов]] ант китергәннән соң Татарстан [[Татарстан Президенты|Президенты]] вазыйфаларын үтәүгә кереште<ref>http://tat.tatar-inform.ru/news/2010/03/25/54637/</ref><ref>http://www.azatliq.org/archive/news/20100325/570/570.html?id=1993336</ref>.
=== Канунбирү хакимияте ===
[[Рәсем:Gossovet RT.jpeg|200px|thumb|Дәүләт Киңәше бинасы]]
[[Татарстан Республикасы Дәүләт Советы|Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт Советы]] — Татарстан парламенты, дәүләт хакимиятенең иң югары вәкилле, канунбирү һәм тикшерүче органы. 100 кәнәфидән тора.
2004 елның 26 мартыннан бу вазифаны [[Фәрит Мөхәммәтшин]] үтә.
Министрлар Кабинеты — югары башкарма органы, премьер-министр тарафыннан идарә ителә. 2010 елның 22 апреленнән бу вазифасын [[Илдар Халиков]] үтә.
== Дәүләт гимныһимны ==
{{main|Татарстан РеспубликасыҖөмһүрияте Дәүләт һимны}}
Мәңге яшә, газиз
Ватаныбыз,
| 