Казылма ягулык: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Төзәтмә аңлатмасы юк |
к clean up using AWB |
||
Юл номеры - 1:
[[Файл:Strip_coal_mining.jpg|right|thumb|300x300px|Күмер разрез — [[Үзбушаткыч|карьер үзбушаткычы]]]]
'''Казылма ягулык''' — бу төркемгә [[нефть]], ташкүмер, янучан сланец, [[Tabiği gaz|табигый газ]] һәм аның гидратлары, торф, каустобиолитлар рәтеннән башка янучан минераллар һәм матдәләр. Кагыйдә буларак ягулык буларак файдаланалар. Казылма ягулыклар миллион еллар буенча [[җир кабыгы]]нда, ташка әйләнгән үсемлек калдыкларыннан анаэроб шартларда, җылылык һәм басым йогынтысында формалашалар.<ref>{{
Казылма ягулыклар яңартылмый торган табигый ресурс булып тора, чөнки алар миллион еллар буенча формалаша.
Энергетика мәгълүматы идарәсе ([[:en:Energy Information Administration|Energy Information Administration]]) буенча, 2007 елда беренчел энергия чыганаклары итеп: нефть — 36,0 %, ташкүмер — 27,4 %, табигый газ — 23,0 % файдаланалар. Казылма ягулыкның җәмгы өлеше дөньяда кулланыла торган беренчел энергия чыганакларының 86,4 % тәшкил итә<ref>{{
==Сыйфатлама==
Юл номеры - 13:
=== Ташкүмер ===
[[Файл:Coal.jpg|right|thumb|259x259px|Ташкүмер]]
Ташкүмер - җир астыннан казып чыгарыла торган янучан минерал – бик борынгы урманнарның җир астында
[[Күмер (химик элемент)|Углеродның]] халыкара атамасы {{
[[Нефть]] һәм [[Tabiği gaz|газ]] шикелле үк, биологик һәм геологик процесслар тәэсирендә әкренләп таркалуга дучар ителгән органик матдә булып тора. Ташкүмернең формалашу нигезе - [[үсемлекләр|үсемлек]] калдыклары. Углеродның үзгәреш дәрәҗәсе һәм чагыштырма күләменә карап ташкүмерне дүрт төрлегә аералар:
* көрән ташкүмер (лигнитлар);
Юл номеры - 24:
{{main|Табигый газ}}
''Табигый газ'' — җир куышлыкларында органик матдәләрнең анаэроб таркалуы нәтиҗәсендә хасил булган газлар кушылмасы. [[Файдалы казылмалар]]га карый. Табигый газ җир астында газсыман сыйфатта, яки аерым туплану урыннарында, яки нефть-газ җир асты күлләренең "бүреге" — [[иярчен газ]] яки нефть һәм су эчендә эрегән сыйфатта очрый.
Стандарт шартларда (101,325 кПа һәм 20
==== Сланец газы ====
Юл номеры - 37:
== Табуы ==
[[Файл:Gulf_Offshore_Platform.jpg|right|thumb|333x333px|[[Мексика култыгы
''Нефть чыгару'' — нефь сәнәгатенең тармагы. [[Yefrat yılğası|Евфрат елгасы]] буендагы археологик казылмалардан билгеле булганча, биредә б.э. кадәр 6 000—4 000 ел элек нефть табыла башлый. Аны тирән булмаган уемнардан, чокырлардан җыялар. Ул ягулык буларак кулланыла, ә нефть битумнары — буалар салуда һәм юл төзелешендә кулланыла. [[Борынгы Мисыр]]да да нефть билгеле була, аны кулланып мәетләрне бәлзәмләгәнннәр. [[Борынгы Греция]] тарихчылары [[Плутарх]] һәм [[Диоскорид]] [[Каспий диңгезе|Каспий]] буе халкыларының нефтьне лампа мае итеп файдалану турында язалар.
XVI гасырда «янар су» Мәскәүгә [[Ухта (елга)|Ухта]] елгасыннан алып кайтыла. Җирле фин халыклары аны елга буеннан җыялар. XIX гасырның икенче яртысына кадәр нефть чистартылмаган көе кулланыла. [[1855 ел|1855]] елда Б. Силлиман керосин — лампа маен аерта. Элегрәк кое (шахта) алымы белән чыгарылса, XIX гасыр уртасында нефтьне боралау тишемнәре (скважина) алымы белән чыгара башлыйлар. Беренче сәнәгать (эзләнү) нефть тишеме Апшерон ярымутравында 1847 елда бораулана, эксплуатациядәге беренче тишем (скважина) [[Кудако]] елгасы буенда Кубаньдә 1864 елда бораулана. АКШта беренче нефть тишеме 1859 эшли башлый<ref>[http://www.oil-industry.ru/Hist_Journ/index.php?ELEMENT_ID=128526 "Хронограф нефтяного и газового дела. ]</ref>. Нефть ятмаларындагы катламга, катламда басым булып торсын өчен төче су куыла, суга соңрак иярчен нефть газы һәм нефть чыгуын арттыра торган төрле химик кушылмалар өстәлә. Коры җирдәге ятмалар саеккан саен, нефть платформалары ярдәмендә континенталь шельфтан чыгару алымнары камилләштерелә. Нефтьне чыгару өчен, бораулау вышкалары төзиләр һәм тирән скважиналар бораулыйлар. Алар буенча җир астыннан нефть башта үзе күтәрелә, ә аннан соң аңа “булышырга“ туры килә. Моның өчен нефтьне зур насослар белән суырталар һәм махсус саклау урыннарына җибәрәләр.
Юл номеры - 44:
Ташкүмерне тирәннән чыгару өчен кешеләр борын заманалардан бирле шахталар куллана. Русиядә иң тирән шахталар ташкүмерне 1 200 метр тирәнлектән алалар. Ташкүмер катламында башка кыйммәтле ресурслар да була. алар арасына төзелеш сәнәгате өчен чимал, җир асты сулары, метан газы, сирәк очрый торган элементлар, шул исәптән кыйммәтле металлар һәм аларның кушылмалары. <span class="cx-segment" data-segmentid="293"></span>
Җиңел үзләштерелешле нефть һәм газ ятмаларына зур ихтыяҗ туу [[АКШ]]ны узган гасырның 40 нчы елларында ук сланецларны горизонталь бораулау ысулларын эзләп табуга этәрә. Ләкин ул вакытта мондый вышкаларны эшләтү чыгымнары традицион вертикаль вышкаларга караганда күпкә югарырак була. Шуңа күрә андый ятмаларны киң масштабларда үзләштерүгә, яңа материаллар табылгач, 1990 еллар ахырында гына керешәләр. Сланец токымнарыннан нефть сумалалары алу технологиясе бик катлаулы. Моның өчен, катламнарга югары басым астында, насос белән су, ком һәм беркадәр химик реактивлар кертелеп, аларны башта аералар. Токымнарга сеңгән нефть сумалалары,ярыклар аша, шул чагында гына скважинага чыгу юлын таба. 2008 елда сланец токымнарын горизонталь бораулау технологияләре ярдәмендә АКШның төрле ятмаларында башта табигый газ чыгару күләмнәре сизелерлек арта.<ref>[http://shahrikazan.com/tt/2015-01-22-07-49-54/2015-01-22-08-00-52/item/7272-bezg%D3%99-d%D3%99-slanets-revolyutsiyase-kil%D3%99.html Безгә дә сланец революциясе килә]
== Әйләнә-тирә мохиткә йогынты ==
Русиянең ягулык-энергетика комплексына барлык хуҗалык тармакларының [[атмосфера]]га чыгарыла торган зарарлы матдәләрнең яртысы, агызыла торган суларның өчтән бер өлеше туры килә.
Ел саен ягулык янганда, йөзәр миллион тонна зарарлы матдәләр: корым, углекислый газ, азот оксиды, [[күкерт]] һавага эләгә. ягулык янганда һава составында булган [[
Парник эффекты аркасында Җир табигый суына алмый, бу – уртача температураның 2 – 3°С ка күтәрелүенә китерә. Нәтиҗәдә, [[Дөнья океаны]]ндагы боз эреп, су күтәрелә. Шулай ук ягулык ташучы танкерларда аварияләр булып тору сәбәпле сулыклар пычрана, флора һәм фауна зыян күрә.
Юл номеры - 56:
''Кайбер төр ягулыкларның химик составы''
{| class="ruen_content"
|'''Ягулык төре'''||'''Углерод'''||'''Водород'''||'''
|-
|[[Утын]]||50%||6%||44%||0,1%
| |||