Удмуртия: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Содержимое страницы заменено на «__NOEDITSECTION__ :<div> </div> :<div> </div> :<div> </div> :<div> </div> <div style="width:100%; height:100%; position:fixed; top:…» Тамга: алмаштыру |
к 5.44.170.126 үзгәртүләре (бәхәс) IanraBot юрамасына кадәр кире кайтарылды Тамга: кире кайтару |
||
Юл номеры - 1:
{{РФ субъекты
|TtNm = Удмурт Республикасы
|OfNm1 = {{lang|udm|Удмурт Республика/Удмурт Элькун}}
|OfNm2 = {{lang|ru|Удмуртская Республика}}
|FSCtrWhat =Башкала
|FSCtrNm = [[Ижау]]
|AreaRnk = 57-нче
|TotArea = 42 061
|WaterPrcnt = 0,6
|PopRnk = 31-нче
|PopQty = 1 517 050
|PopCtDate =2014
|PopDens =36.07
|GDP = 264,5
|GDPCtDate = 2010
|GDP(PPP) = 157,0
|GDPRnk = 37-нче
|FedDistrNm = [[Идел буе федераль бүлгесе|Идел буе]]
|EcRegNm = [[Ураль икътисад район|Урал]]
|CadNo = 19, {{коммент|ЮХИДИ|Юл хәрәкәте иминлеге дәүләт инспекциясе}} коды — 18
|LangLangs =
|OfLangs = [[рус теле|рус]], [[удмурт теле|удмурт]]
|HeadTtl =Башлык<ref>{{cite web
| url = http://aifudm.net/news/news24916.html
| title = Глава Удмуртии Александр Волков сохранит название должности
| publisher = Аргументы в Ижевске
| accessdate = 2012-10-22
| archiveurl = http://www.webcitation.org/6BcKBq1Mf
| archivedate = 2012-10-23
}}</ref>
|HeadNm = Александр Бречалов (в.б)
|ViceTtl = Хөкүмәт рәисе
|ViceNm = Виктор Савельев ( в.б )
|LegislTtl = Дәүләт Шурасы рәисе
|LegislNm = Владимир Невоструев
|FSAnthem =
|Бүләкләр = {{Ленин ордены|1958|тип=төбәк}} {{Октябрь Инкыйлабы ордены|1970|тип=төбәк}} {{Халыклар дуслыгы ордены|1972|тип=төбәк}}
}}'''Удмурт Республикасы''' — {{RUS}} составындагы республика. [[Идел буе федераль бүлгесе]]нә керә.
Башкаласы — [[Ижау]] шәһәре.
== География ==
=== Чиктәшлек ===
{| class="wikitable"
!Як!![[Русия Федерациясе субъектлары|РФ субъекты]] яки дәүләт
|-
|Төньяк<br />Көнбатыш|| [[Киров өлкәсе]]
|-
|Көнчыгыш|| [[Пермь крае]]
|-
|Көньяк|| [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Татарстан]]
|-
|Көньяк-көнчыгыш|| [[Башкортстан]]
|}
Республика Урта Уралның көнбатышында урнашкан. Көнчыгыштан көнбатышка озынлыгы — 180 км, төньяктан көньякка — 270 км. Иң югары ноктасы — 332 м — республиканың төньяк-көнбатышында урнаша.
=== Климат ===
Удмурития континенталь климат зонасында урнаша. Урта ел температурасы — +1,0...+2,5 °C. Елнның иң җылы ай — июль (+17,5...+19 °C), иң салкын — гыйнвар (−14...−15 °C). Максималь температуралар +38...+39 °Cка кадәр җитә, минималь температура 1978 елның 31 декабрендә күзәтелгән һәм ул –50 °Cны тәшкил иткән<ref>http://www.izh2.ru/izhevsk/klimat.php</ref>.
Уртача еллык явым-төшемнәр саны — 500–600 мм, вегетация чоры якынча 150 көнне тәшкил итә.
Кар капламы ноябрь башында-уртасында барлыкка килә. Кар капламы 160-175 көн ята, аның уртача биеклеге 50-60 см га җитә.
=== Файдалы казылмалар ===
Удмуртия байлыкларының нигезе булып [[нефть]] тора. Ачыклаган сәнәгый запаслары 300 млн тоннаны тәшкил итәләр, дәүләт балансында 114 нефть чыганагы тора, шуларның 72се эшкәртелә, ә 32се — сәнәгый үзләштерүгә әзер.<ref>http://www.udmurt.ru/about/info/news/?ELEMENT_ID=2334</ref>
=== Гидрография ===
{| class="standard sortable"
!Исеме||Озынлыгы (км)||Бассейн мәйданы (км²)
|-
|[[Чулман]]||! align="center" |2032||! align="center" | 522000
|-
|[[Нократ]]||! align="center" | 1370 ||! align="center" | 129000
|-
|[[Чүпче]] ||! align="center" | 501 ||! align="center" | 20400
|-
|[[Көлмез (елга)|Көлмез]]||! align="center" | 270 ||! align="center" | 17240
|-
|[[Иж]]||! align="center" | 270 ||! align="center" | 8510
|-
|[[Сива]]||! align="center" | 206 ||! align="center" | 4870
|-
|[[Вала]]||! align="center" | 196 ||! align="center" | 7360
|}
Республика территориясендә 600 тан артык буалар, аларның иң зурысы — [[Ижау буасы]]. Көньякта Удмуртия [[Түбән Кама сусаклагычы]] белән, ә көнчыгышта —- [[Воткинск сусаклагычы]] белән юыла.
== Тарих ==
Хәзерге Удмуртия территориясендә беренче торак урыннар б. э. кадәр 8-6 мең ел элек барлыкка килә башлый. [[Коми Республикасы|Коми]] һәм [[удмуртлар]] бабалары белән бәйле берничә мәдәният (Ананьино, Пьяный Бор, Полом, Чүпче) булуы мәгълүм. Удмурт халкының формалашуы безнең эраның 1-2 меңьеллыкларның чигенә туры килә.
1135—1136 елларда гарәп сәяхәтчесе [[Әбү Хәмид әл-Гарнати]] [[Идел буе Болгары|Болгар]] дәүләтенә сәяхәт кылган; аны тасвирлап, ул яза ''«Болгарларның Вису һәм Ару дигән өлкәләре бар, алар хәрәҗ'' (ягъни җир өчен салымны)'' түлиләр».''
Урыс елъеязмаларында беренче удмуртлар беренче тапкыр [[1181 ел]]да ''<span lang="ru" dir="ltr">отяки</span>'' исеме астында телгә алынганнар.
=== Урта гасырлар ===
[[XV гасыр]]да көньякта торган удмуртлар [[Казан ханлыгы]] составында, ә төньякта торган [[удмуртлар]] исә Мәскәү дәүләте составында булганнар. Казан ханлыгы җимерелүдән соң, удмуртлар бер дәүләттә яши башлаганнар.
=== Русия составында ===
''Моны да карагыз: '''[[Вятка губернасы]]'''''
XVII–XVIII гасырларда җирләрне үзләштерү башланган, беренче ширкәтләр төзелгән, аерым үсешне металлургия һәм коралны җитештерү алган. 1750- һәм [[1760-еллар]]да иң эре сәнәгый ширкәтләре Ижау һәм Воткинск заводлары төзелгәннәр.
[[1889 ел]]да хәзерге Удмуртиянең төньягында беренче тимер юллар төзелгән булган.
=== Совет чоры ===
1918-1919 елларда Удмуртия территориясендә акгвардиячеләр һәм Кызыл Гаскәр арасында бәрелешләр булганнар.
[[Вотяк автономияле өлкәсе|Вот автономияле өлкәсе]] 1920 елның 4 ноябрендә оештырылган. Автономия составына элекке [[Вятка губернасы]]<nowiki/>ның [[Глазов өязе|Глазов]], [[Алабуга өязе|Алабуга]], [[Малмыж өязе|Малмыж]] һәм [[Сарапул өязе|Сарапул]] өязләре кергәннәр. Башта өлкә үзәге булып [[Глазов]] шәһәре билгәләнгән, ләкин [[1921 ел]]<nowiki/>да үзәк [[Ижау]]га күчерелгән.
1929 елда Нижгар өлкәсе составына кергән.
1932 елның 1 гыйнварында исеме '''[[Удмурт автономияле өлкәсе]]''' итеп үзгәртелгән.
1934 елның 28 декабрендә '''[[Удмурт АССР]]'''га үзгәртеп корылган; [[1935]]–[[1937]] елларда [[Киров крае]] составына кергән булган. [[1937 ел]]да [[Киров өлкәсе]] составыннан [[Удмурт АССР]] составына [[Воткинск районы|Воткинск]], [[Сарапул районы|Сарапул]], [[Каракулино районы|Каракүл]] һәм [[Кыяс районы|Кыяс]] районнары күчереләләр.
[[Бөек Ватан сугышы]] вакытында Удмуртиягә ~40 ширкәт эвакуацияләндгән.
==== Хәзерге заман ====
[[1991 ел]]ның 11 октябрендә [[Удмурт АССР]] Югары Советы республиканың [[суверенитет]]ын игълан итте. [[1994 ел]]да Удмуртия Республикасының Конституциясе кабул ителде.
== Халык ==
''Моны да карагыз: '''[[Удмуртия халкы]]'''''
Милли состав:
{| class="standard"
! Милләт
! [[1939]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=74 Всесоюзная перепись населения 1939 года]</ref>, %
! [[1959]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_59.php?reg=87 Всесоюзная перепись населения 1959 года]</ref>, %
! [[1970]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=58 Всесоюзная перепись населения 1970 года]</ref>, %
! [[1979]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=59 Всесоюзная перепись населения 1979 года]</ref>, %
! [[1989]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=55 Всесоюзная перепись населения 1989 года]</ref>, %
! [[2002]]<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=47 Всероссийская перепись населения 2002 года]</ref>, %
! [[2010]]<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>, %
|-
|[[Руслар]]|| align="right" | 55,7 || align="right" | 56,8 || align="right" | 57,1 || align="right" | 58,3 || align="right" | 58,9 || align="right" | 60,1 || align="right" | 62,2
|-
|[[Удмуртлар]]|| align="right" | 39,4 || align="right" | 35,9 || align="right" | 34,2 || align="right" | 32,1 || align="right" | 30,9 || align="right" | 29,3 || align="right" | 28,0
|-
|[[Татарлар]]|| align="right" | 3,3 || align="right" | 5,3 || align="right" | 6,1 || align="right" | 6,6 || align="right" | 6,9 || align="right" | 6,9 || align="right" | 6,7
|-
|}
=== Торак пунктлар ===
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
|-
! rowspan=21 | {{navbar|Удмуртия шәһәрләре|plain=1}}
[[Рәсем:Svyato Mihailovsky Cathedral Izhevsk Russia Richard Bartz.jpg|border|100px|Ижау]]<br />[[Ижау]]<br />[[Рәсем:Votkinsk landscape.jpg|border|110px|Воткинск]]<br />[[Воткинск]]<br />[[Рәсем:Sarapul - Sedelnikov street.jpg|border|110px|Сарапул]]<br />[[Сарапул]]<br />[[Рәсем:Глазов.jpg|border|110px|Глазов]]<br />[[Глазов]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Урын
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Шәһәр
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Удмурт теле|Удмуртча исеме]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Халык саны
! rowspan=21 | {{navbar|Largest cities of Russia|plain=1}}
[[Рәсем:Mozhga. Russian city, Udmurtia region. Railroad station.jpg|border|110px|Можга]]<br />[[Можга]]<br />[[Рәсем:Посёлок Игра.jpg|border|110px|Игра]]<br />[[Игра (Удмуртия)|Игра]]<br />[[Рәсем:Balyezino station.jpg|border|110px|Балезино]]<br />[[Балезино]]<br />[[Рәсем:Uspenskaya Church (Kambarka) 1.jpg|border|110px|Камбарка]]<br />[[Камбарка]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Ижау]]''' || ''Иж'' || 627 734
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Сарапул]]''' || ''Сарапул'' || 101 381
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Воткинск]]''' || ''Вотка'' || 99 022
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Глазов]]''' || ''Глаз'' || 95 854
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Можга]]''' || ''Можга'' || 47 961
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | [[Игра (Удмуртия)|Игра]] || ''Эгра'' || 20 737
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | [[Ува]] || ''Ува'' || 19 984
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | [[Балезино]] || ''Балезино'' || 16 121
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | [[Кез]] || ''Кез'' || 11 080
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Камбарка]]''' || ''Камбарка'' || 11 021
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | [[Кизнер]] || ''Кизнер'' || 9 536
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | Завьялово || ''Дэри'' || 8 986
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 ||align=left | Кече Пурга || ''Пичи Пурга'' || 7 711
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 || align=left | Якшур-Бодья || ''Якшур-Бӧдья'' || 7 252
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | Шаркан || ''Шаркан'' || 6 614
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | [[Яр (Удмуртия)|Яр]] || ''Яр'' || 6 596
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | Алнаши || ''Алнаши'' || 6 303
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 ||align=left | [[Вавож]] || ''Вавож'' || 5 816
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | [[Новый (Удмуртия)|Новый]] || ''Новый'' || 5 742
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | [[Дебёсы]] || ''Дэбэс'' || 5 720
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" | <ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls</ref>
|}<noinclude>
{{clear}}
== Административ-территориаль бүленеш ==
''Моны да карагыз: '''[[Удмуртиянең административ-территориаль бүленеше]]'''''
=== Административ районнар ===
{|class="standard" width="70%"
|-style="background:#ddd;"
! №
! Районның исеме<ref>[http://www.udmgossovet.ru/samoupravlenie/regions/ Муниципальные образования УР]</ref>
! [[Удмурт теле|Удмуртча исеме]]
! Административ<br />үзәге
|-
| align="center" | 1 || [[Алнаши районы]] || ''Алнаш ёрос'' || [[Алнаши]]
|-
| align="center" | 2 || [[Балезино районы]] || ''Балезино ёрос'' || [[Балезино]]
|-
| align="center" | 3 || [[Вавож районы]] || ''Вавож ёрос'' || [[Вавож]]
|-
| align="center" | 4 || [[Воткинск районы]] || ''Вотка ёрос'' || [[Воткинск]]
|-
| align="center" | 5 || [[Глазов районы]] || ''Глаз ёрос'' || [[Глазов]]
|-
| align="center" | 6 || [[Грахово районы]] || ''Грах ёрос'' || [[Грахово]]
|-
| align="center" | 7 || [[Дебёсы районы]] || ''Дэбес ёрос'' || [[Дебёсы]]
|-
| align="center" | 8 || [[Завьялово районы]] || ''Завьял/Дэри ёрос'' || [[Завьялово (Удмуртия)]]
|-
| align="center" | 9 || [[Игра районы]] || ''Эгра ёрос'' || [[Игра (Удмуртия)|Игра]]
|-
| 10 || [[Камбарка районы]] || ''Камбарка ёрос'' || [[Камбарка]]
|-
| 11 || [[Каракүл районы]] || ''Каракулино ёрос'' || [[Каракүл (Удмуртия)|Каракүл]]
|-
| 12 || [[Кез районы]] || ''Кез ёрос'' || [[Кез]]
|-
| 13 || [[Кизнер районы]] || ''Кизнер ёрос'' || [[Кизнер]]
|-
| 14 || [[Кыяс районы]] || ''Кияса ёрос'' || [[Кыяс]]
|-
| 15 || [[Красногорское районы]] || ''Красногорск ёрос'' || [[Красногорское (Удмуртия)]]
|-
| 16 || [[Кече Пурга районы]] || ''Пичи Пурга ёрос'' || [[Кече Пурга]]
|-
| 17 || [[Можга районы]] || ''Можга ёрос'' || [[Можга]]
|-
| 18 || [[Сарапул районы]] || ''Сарапул ёрос'' || [[Шыгай (Удмуртия)|Шыгай]]
|-
| 19 || [[Селты районы]] || ''Сьӧлта ёрос'' || [[Селты]]
|-
| 20 || [[Сюмси районы]] || ''Сюмси ёрос'' || [[Сюмси]]
|-
| 21 || [[Ува районы]] || ''Ува ёрос'' || [[Ува]]
|-
| 22 || [[Шаркан районы]] || ''Шаркан ёрос'' || [[Шаркан]]
|-
| 23 || [[Юкаменское районы]] || ''Юкаменск ёрос'' || [[Юкаменское]]
|-
| 24 || [[Якшур-Бодья районы]] || ''Якшур-Бӧдья ёрос'' || [[Якшур-Бодья]]
|-
| 25 || [[Яр районы]] || ''Яр ёрос'' || [[Яр (Удмуртия)]]
|}
=== Республика буйсынудагы шәһәрләр ===
* [[Ижау]]
* [[Сарапул]]
* [[Воткинск]]
* [[Глазов]]
* [[Можга]]
== Дәүләт корылышы ==
Удмурт Республикасының дәүләт-хокукый корылышы[[Русия Федерациясе Конституциясе]] һәм Удмурт Республикасы Конституциясе белән билгеләнә. Югары канун чыгару һәм контроль органы — биш елга сайлана торган Удмурт Республикасының дәүләт шурасы. Хәзерге составы 2013 елда сайланган, рәисе — Владимир Невоструев Башҡарма хакимият — Президент һәм Республика хөкүмәте.
== Икътисад ==
Удмуртия — зур үскән промышленность һәм күп тармаклы авыл хуҗалыгы белән республика. Шулай ук республикада иң зур оборона предприятиеләрлнең туплпанышы. Республика нефть белән бай, 2006 елда 10,2 млн. т нефть чыгарылган.<ref>http://www.udminvest.ru/prezentaciya_udmurtskoj_respubliki/ekonomicheskij_potencial?PHPSESSID=c5f86ba1012d2b6bce035048b26d668d</ref>
=== Сәнәгать ===
Сәнәгатьнең төп тармаклар — машиналар төзү, металл эшкәртү, кара металлургия һәм агач эшкәртү сәнәгате. Энергетика: Ижау, Сарапул, Глазов һәм Воткинскта җылылык электростанция бар. Металлургия җитештерү Ижауда туплпана, металл кою производствосы — Ижауда һәм [[Воткинск]]та. Шулай ук җиңел автомобиль һәм автофургоннар, мотоцикллар, ау мылтыкларның ңитештерү бар. Агач хәзерләү төньяк һәм көнбатыш районнарда үткәрәләр. Предприятиләрнең зур өлеше хәрби сәнәгать комплексы белән бәйләнгән.
=== Авыл хуҗалыгы ===
Авыл хуҗалыгы файдаланыла торган җирләре республиканың 50 % урынын ала. Терлекчелектә мөгезле эре терлек һәм дуңгызлар өстенлек итәләр. [[Арыш]], [[бодай]], [[карабодай]], [[солы]], [[борчак]], [[кукуруз]], [[көнбагыш]], [[җитен]], [[рапс]], [[бәрәңге]], [[яшелчәләр]] үстерәләр.
=== Транспорт ===
==== Автомобиль транспорты ====
Республиканың территория аша өч федераль әһәмиятле юл уза: Р320 ([[Алабуга]] — [[Ижау]]), Р321 ([[Ижау]] — [[Игра (Удмуртия)|Игра]] — [[Глазов]]), Р322 ([[Ижау]] — [[Сарапул]]).
==== Һава транспорты ====
Республиканың бердәнбер аэропорты Ижауда урнаша.
==== Тимер юл транспорты ====
Төп линияләр: [[Казан]] — [[Әгерҗе]] — [[Екатеринбург]], [[Киров]] — [[Балезино]] — [[Пермь]], [[Ижау]] — [[Воткинск]], [[Люкшудья]] — [[Көлмез (Удмуртия)|Көлмез]]<ref>http://www.udmurt.ru/region/transport/zhel_dor/gzhd.php</ref>
{|class="graytable" style="text-align:center"
|+ Тимер юл вокзаллары
| width="22%"|[[Рәсем:Glasov station.jpg|center|180px]]
| width="3%"|
| width="22%"|[[Рәсем:Mozhga. Russian city, Udmurtia region. Railroad station.jpg|center|180px]]
| width="3%"|
| width="22%"|[[Рәсем:Balyezino station.jpg|center|180px]]
| width="3%"|
| width="22%"|[[Рәсем:Sarapul train station.jpg|center|180px]]
| width="3%"|
|-
|[[Глазов]]да тимер юл вокзалы.
|
|[[Можга]]да тимер юл вокзалы.
|
|[[Балезино]]да тимер юл вокзалы.
|
|[[Сарапул]]да тимер юл вокзалы.
|
|}
== Мәдәният ==
* [[Италмас (ансамбль)|«Италмас»]] — {{байраклаштыру|Удмуртия}} Республикасының [[Халыклар дуслыгы ордены|Халыклар дуслыгы орденлы]] дәүләт академия җыр һәм бию ансамбле.
== Спорт ==
Профессиональ клублар: "Зенит-Ижевск" [[футбол]] клубы ([[Русиянең икенче футбол дивизионы]]нда уйный), Югары хоккей лигада "Ижсталь" хоккей клубы уйный.
== Удмуртиядә туган танылган шәхесләр ==
==== Татарлар ====
* [[Зөлфия Камалова]] - [[Австралия]]дә иҗат итүче җырчы, Татарстанның атказанган артисты ([[2012]]).
== Шулай ук карагыз ==
* [[Гербер]]
{{Портал|Удмуртия|Русия Федерациясе}}
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}{{Удмуртия}}
{{Фин-угыр дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{Русия республикалары}}
{{Русия Федерациясенең Идел буе федераль бүлгесе}}
{{Русия субъектлары}}
{{яхшы мәкалә}}
[[Төркем:Идел-Урал илләре]]
[[Төркем:Удмуртия]]
| |||