Метр: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
к clean up using AWB |
Төзәтмә аңлатмасы юк |
||
Юл номеры - 1:
'''Метр''' (билгеләнүе: '''м''', '''m'''; грекча μέτρον — чама, үлчәүче) — [[СИ|Халыкара Үлчәүләр Системасында]] [[озынлык]] һәм [[ара]] [[үлчәү берәмлеге]]. Метр [[яктылык]]ның
== Тарихы ==
Метр беренче мәртәбә [[Франция]]дә [[XVIII гасыр]]да кертелгән һәм аның башта ике көндәш билгеләмәсе булган:
* 45° киңлектә [[тирбәнеш ярымпериоды]] {{сан|1
* [[Париж]] [[меридиан]]ының кырык миллионнан бер өлеше итеп (ягъни [[Париж]] [[озынлык|озынлыгында]] җир эллипсоиды буенча [[Төньяк Котып]]тан [[экватор]]га кадәр араның ун миллионнан бер өлеше). Моның хәзерге берәмлекләрдә <math>\frac{1}{1\,,000\,000\,000\,05}</math> метр булуы кызык. Озынлык үлчәү берәмлеген меридианга бәйләү яңа фикер булмаган: аналогик рәвештә элек [[диңгез милясы]] һәм [[лье]] билгеләнгән булган.
Башта нигез итеп беренче билгеләмә кабул ителгән ([[Милли җыелыш (Франция, тарих)|Франция Милли Җыелышы]], [[1790 ел]]ның [[8 май|8 мае]]). Әмма, ирекле төшү тизләнеше киңлеккә бәйле һәм, шул сәбәпле, маятник эталонының җитәрлек дәрәҗәдә кабатлап булмаганга күрә, Франция Фәннәр Академиясе [[1791 ел]]
Масса берәмлегенең ([[килограмм]], аның билгеләмәсе 1 дм³ [[су]] массасына нигезләнгән булган) билгәләмәсе шулай ук метр билгеләмәсенә бәйле булганлыгын әйтеп үтәргә кирәк.<br />▼
[[1799 ел]]да [[платина]]дан метр [[эталон]]ы ясалган булган, аның озынлыгы Париж меридианының кырык миллионнан бер өлешенә тигез булган.<br />▼
▲Масса берәмлегенең ([[килограмм]], аның билгеләмәсе {{сан|1
[[Наполеон Бонапарт|Наполеон]] идарә итү дәверендә метрик система бөтен [[Европа]] буенча таралган. Фәкать Наполеон тарафыннан яуланмаган [[Бөекбритания]]дә, традицион озынлык үлчәүләре: [[дюйм]], [[фут]] һәм [[ярд]] калган.▼
[[1875 ел]]ның [[20 мае]]нда 17 дәүләт (Русия, Франция, Бөекбритания, АКШ, Германия, Италия һәм башкалар) катнашкан Халыкара дипломатик конференциясендә кабул ителгән “Метрик конвенция” керткән [[Метрик үлчәүләр системасы|метрик система]] озынлык берәмлеге буларак метрда һәм масса берәмлеге [[килограмм]]да нигезләнгән булган.<br />▼
▲[[1799 ел]]да [[платина]]дан метр [[эталон]]ы ясалган булган, аның озынлыгы Париж меридианының кырык миллионнан бер өлешенә тигез булган.
[[1889]] елда тагын да төгәлрәк халыкара метр эталоны ясалган булган. Бу эталон 90% [[платина]] һәм 10% [[иридий]]дан торган кушылмадан ясалган һәм аның аркылы киселеше «X» хәрефе формасында. Аның копияләре саклау өчен, метр стандарт үлчәү берәмлеге буларак кабул ителгән илләргә тапшырылган. Бу эталон һаман да [[Халыкара үлчәүләр бюросы]]нда саклана, гәрчә үзенең беренче максаты буенча кулланылмаса да.<br /> ▼
[[1960]]нчы елдан бирле метр эталоны буларак кеше ясаган әйбердән баш тартырга карар ителгән, һәм шул вакыттан [[1983]] елга кадәр метр [[вакуум]]да [[Криптон-86|<sup>86</sup>Kr]] [[изотоп|изотобы]] нур тараткан [[спектры]]ның әфлисун төсендәге сызыкның 1 650 763,73 санына тапкырланган озынлыгына (6,056 [[ангстрем|Å]]) тигез.<br />▼
▲[[Наполеон Бонапарт|Наполеон]] идарә итү дәверендә метрик система бөтен [[
▲[[1875 ел]]ның [[20 май|20 мае]]нда {{сан|17
▲[[1889 ел]]
▲[[1960 ел]]
== Метрның хәзерге билгеләмәсе ==
Строка 20 ⟶ 26 :
* ''Метр — ул вакуумда яктылык (1/299792458) секунд эчендә үткән юл озынлыгы.''
</blockquote>
Бу билгеләмәдән СИ системасында вакуумда [[яктылык тизлеге]] төгәл {{сан|299792458
== Мәртәбәле һәм өлешле берәмлекләр ==
Унарлы мәртәбәле һәм өлешле берәмлекләр стандарт [[СИ
{| class="wikitable" border="1"
Строка 83 ⟶ 89 :
|}
== Искәрмә ==
Декаметр, гектометр, дециметр үлчәү берәмлекләрен кулланырга киңәш ителми.
== Башка үлчәү берәмлекләре белән мөнәсәбәте ==
Строка 95 ⟶ 101 :
| 1 метр ≈ 39,37 [[дюйм]]
| 1 [[дюйм]] = 0,0254 метр
| 1 метр = 1*10<sup>10</sup> [[ангстрем]]
| 1 ангстрем = 1*10<sup>−10</sup> метр
|-
| 1 [[сантиметр]] ≈ 0,3937 дюйм
| 1 дюйм = 2,54 сантиметр
| 1 нанометр = 10 ангстрем
| 1 ангстрем = 100 пикометр
|-
| 1 [[миллиметр]] ≈ 0,03937 дюйм
| 1 дюйм = 25,4 миллиметр
|
|
|}
== Искәрмәләр ==▼
== Шулай ук карагыз ==
* [[Денудацион метр]] — бирелгән елганың [[елга агымы юлы|төбен]] {{сан|1
* [[м/с]] — [[тизлек]] берәмлеге, узылган арадан вакыт буенча беренче тәртип чыгарылма функция
* [[м/с²]] — [[тизләнеш]] берәмлеге, узылган арадан вакыт буенча икенче тәртип чыгарылма функция
* [[1/м]] — [[градиент]] берәмлеге
* [[
* [[Су эквиваленты метры]]
* [[Су баганасы метры]]
* [[Терекөмеш баганасы метры]]
▲== Искәрмәләр ==
{{СИ берәмлекләре}}
[[Төркем:Үлчәү системасы]]
|