Метр: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
IanraBot (бәхәс | кертем)
к clean up using AWB
Ильвир (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 1:
'''Метр''' (билгеләнүе: '''м''', '''m'''; грекча μέτρον — чама, үлчәүче) — [[СИ|Халыкара Үлчәүләр Системасында]] [[озынлык]] һәм [[ара]] [[үлчәү берәмлеге]]. Метр [[яктылык]]ның <br[[вакуум]]да <math>\frac{1}{299\,792\,458}</math>&nbsp;[[секунд]] вакыт эчендә узган арага тигез.
[[вакуум]]да <math>\frac{1}{299\,792\,458}</math> [[секунд]] вакыт эчендә узган арага тигез.<br />
 
== Тарихы ==
[[Файл:Platinum-Iridium meter bar.jpg|thumb|[[1889 ел]] елдандан алып [[1960 елгаел]]га кадәр кулланылган Халыкара метр эталоны.]]
Метр беренче мәртәбә [[Франция]]дә [[XVIII гасыр]]да кертелгән һәм аның башта ике көндәш билгеләмәсе булган:
* 45° киңлектә [[тирбәнеш ярымпериоды]] {{сан|1 |[[секунд|с]]}} булган маятникның озынлыгы итеп (хәзерге берәмлекләрдә ул озынлык <math>\frac{g}{\pi^2} \cdot 1\,\mathrm c^2 \approx 0,994</math> &nbsp;м -га тигез) билгеләнә.
* [[Париж]] [[меридиан]]ының кырык миллионнан бер өлеше итеп (ягъни [[Париж]] [[озынлык|озынлыгында]] җир эллипсоиды буенча [[Төньяк Котып]]тан [[экватор]]га кадәр араның ун миллионнан бер өлеше). Моның хәзерге берәмлекләрдә <math>\frac{1}{1\,,000\,000\,000\,05}</math> метр булуы кызык. Озынлык үлчәү берәмлеген меридианга бәйләү яңа фикер булмаган: аналогик рәвештә элек [[диңгез милясы]] һәм [[лье]] билгеләнгән булган.
 
Башта нигез итеп беренче билгеләмә кабул ителгән ([[Милли җыелыш (Франция, тарих)|Франция Милли Җыелышы]], [[1790 ел]]ның [[8 май|8 мае]]). Әмма, ирекле төшү тизләнеше киңлеккә бәйле һәм, шул сәбәпле, маятник эталонының җитәрлек дәрәҗәдә кабатлап булмаганга күрә, Франция Фәннәр Академиясе [[1791 ел]] елдада Милли Җыелышка метрны меридиан озынлыгы аша билгеләргә тәкъдим иткән. [[1791 ел]] елныңның [[30 нчы мартымарт]]ндаында бу тәкъдим кабул ителгән булган. [[1795 ел]] елныңның [[7 апрель|7 апреле]]ндә [[Милли Конвент]] Франциядә метрик системасын кабул итү турында закон кабул иткән һәм комиссарларга (алар рәтенә [[Кулон, Шарль Огюстен|Ш. &nbsp;О. &nbsp;Кулон]], [[Лагранж, Жозеф Луи|Ж. &nbsp;Л. &nbsp;Лагранж]], [[Лаплас, Пьер-Симон|П.-С. &nbsp;Лаплас]] һәм башка галимнәр кергән) [[озынлык]] һәм [[масса]] берәмлекләрен тәҗрибә үткәреп билгеләве буенча эшне башкарырга кушкан. [[1792 ел|1792]]—[[1797 еллардаел]]ларда Инкыйлаб Конвенты әмере буенча [[Франция]] галимнәре [[Деламбр, Жан-Батист-Жозеф|Деламбр]] (1749—1822[[1749 елларел|1749]]—[[1822 ел]]лар) һәм [[Мешен, Пьер|Мешен]] (1749—1822[[1749 елларел|1749]]—[[1822 ел]]лар) бөтен Франция һәм Испаниянең өлеше буенча {{сан|115 өчпочмактан|өчпочмак}}тан челтәр төзеп, {{сан|6 |ел}} эчендә [[Дюнкерк]]тан [[Барселона]]га кадәр 9°40' озынлыктагы [[Париж]] меридианының озынлыгын үлчәгәннәр. Шулай да, соңыннан котыпларда [[Җир]]нең кысылуының дөрес исәпләнмәгәнлектән эталонның {{сан|0,.2 |мм }}-га кыска булганы билгеле булган; һәм шулай итеп, меридианның озынлыгы 40 000 {{сан|40000|км }}-га якынча гына тигез.<br />
Масса берәмлегенең ([[килограмм]], аның билгеләмәсе 1 дм³ [[су]] массасына нигезләнгән булган) билгәләмәсе шулай ук метр билгеләмәсенә бәйле булганлыгын әйтеп үтәргә кирәк.<br />
 
[[1799 ел]]да [[платина]]дан метр [[эталон]]ы ясалган булган, аның озынлыгы Париж меридианының кырык миллионнан бер өлешенә тигез булган.<br />
Масса берәмлегенең ([[килограмм]], аның билгеләмәсе {{сан|1 |дм}}³ [[су]] массасына нигезләнгән булган) билгәләмәсе шулай ук метр билгеләмәсенә бәйле булганлыгын әйтеп үтәргә кирәк.<br />
[[Наполеон Бонапарт|Наполеон]] идарә итү дәверендә метрик система бөтен [[Европа]] буенча таралган. Фәкать Наполеон тарафыннан яуланмаган [[Бөекбритания]]дә, традицион озынлык үлчәүләре: [[дюйм]], [[фут]] һәм [[ярд]] калган.
 
[[1875 ел]]ның [[20 мае]]нда 17 дәүләт (Русия, Франция, Бөекбритания, АКШ, Германия, Италия һәм башкалар) катнашкан Халыкара дипломатик конференциясендә кабул ителгән “Метрик конвенция” керткән [[Метрик үлчәүләр системасы|метрик система]] озынлык берәмлеге буларак метрда һәм масса берәмлеге [[килограмм]]да нигезләнгән булган.<br />
[[1799 ел]]да [[платина]]дан метр [[эталон]]ы ясалган булган, аның озынлыгы Париж меридианының кырык миллионнан бер өлешенә тигез булган.<br />
[[1889]] елда тагын да төгәлрәк халыкара метр эталоны ясалган булган. Бу эталон 90% [[платина]] һәм 10% [[иридий]]дан торган кушылмадан ясалган һәм аның аркылы киселеше «X» хәрефе формасында. Аның копияләре саклау өчен, метр стандарт үлчәү берәмлеге буларак кабул ителгән илләргә тапшырылган. Бу эталон һаман да [[Халыкара үлчәүләр бюросы]]нда саклана, гәрчә үзенең беренче максаты буенча кулланылмаса да.<br />
 
[[1960]]нчы елдан бирле метр эталоны буларак кеше ясаган әйбердән баш тартырга карар ителгән, һәм шул вакыттан [[1983]] елга кадәр метр [[вакуум]]да [[Криптон-86|<sup>86</sup>Kr]] [[изотоп|изотобы]] нур тараткан [[спектры]]ның әфлисун төсендәге сызыкның 1 650 763,73 санына тапкырланган озынлыгына (6,056 [[ангстрем|Å]]) тигез.<br />
[[Наполеон Бонапарт|Наполеон]] идарә итү дәверендә метрик система бөтен [[ЕвропаАурупа]] буенча таралган. Фәкать Наполеон тарафыннан яуланмаган [[Бөекбритания]]дә, традицион озынлык үлчәүләре: [[дюйм]], [[фут]] һәм [[ярд]] калган.
 
[[1875 ел]]ның [[20 май|20 мае]]нда {{сан|17 |дәүләт}} ([[Русия]], [[Франция]], [[Бөекбритания]], [[АКШ]], Германия[[Алмания]], [[Италия]] һәм башкалар) катнашкан Халыкара дипломатик конференциясендә кабул ителгән “Метрик«Метрик конвенция”конвенция» керткән [[Метрик үлчәүләр системасы|метрик система]] озынлык берәмлеге буларак метрда һәм масса берәмлеге [[килограмм]]да нигезләнгән булган.<br />
 
[[1889 ел]] елдада тагын да төгәлрәк халыкара метр эталоны ясалган булган. Бу эталон {{сан|90|%}} [[платина]] һәм {{сан|10|%}} [[иридий]]дан торган кушылмадан ясалган һәм аның аркылы киселеше «X» хәрефе формасында. Аның копияләре саклау өчен, метр стандарт үлчәү берәмлеге буларак кабул ителгән илләргә тапшырылган. Бу эталон һаман да [[Халыкара үлчәүләр бюросы]]нда саклана, гәрчә үзенең беренче максаты буенча кулланылмаса да.<br />
 
[[1960 ел]]нчы елдандан бирле метр эталоны буларак кеше ясаган әйбердән баш тартырга карар ителгән, һәм шул вакыттан [[1983 ел]] елгага кадәр метр [[вакуум]]да [[Криптон-86|<sup>86</sup>Kr]] [[изотоп|изотобы]] нур тараткан [[спектры]]ның әфлисун төсендәге сызыкның 1 650 763,{{сан|1650763.73 санына|сан}}ына тапкырланган озынлыгына ({{сан|6,.056 |[[ангстрем|Å]]}}) тигез.<br />
 
== Метрның хәзерге билгеләмәсе ==
Строка 20 ⟶ 26 :
* ''Метр — ул вакуумда яктылык (1/299792458) секунд эчендә үткән юл озынлыгы.''
</blockquote>
Бу билгеләмәдән СИ системасында вакуумда [[яктылык тизлеге]] төгәл {{сан|299792458 |м/с }}-ка тигез икәнен әйтергә була. Шулай итеп, метрның билгеләмәсе, ике йөз ел элек кебек, янә [[секунд]]ка бәйле, әмма бу юлы [[Фундаменталь физик константалар|универсаль дөнья константасы]] ярдәмендә.<br />
 
== Мәртәбәле һәм өлешле берәмлекләр ==
Унарлы мәртәбәле һәм өлешле берәмлекләр стандарт [[СИ кушымчаларыалкушымчалары]] ярдәмендә ясала. Шулай ук системадан тыш үлчәү берәмлекләр бар: {{сан|1 |мкм }}-га тигез [[микрон]] һәм {{сан|0,.1 |нм }}-га тигез [[ангстрем]] (Å), әмма аларны кулланырга киңәш ителми.<br />
 
{| class="wikitable" border="1"
Строка 83 ⟶ 89 :
|}
== Искәрмә ==
Декаметр, гектометр, дециметр үлчәү берәмлекләрен кулланырга киңәш ителми.<br />
 
== Башка үлчәү берәмлекләре белән мөнәсәбәте ==
Строка 95 ⟶ 101 :
| 1 метр ≈ 39,37 [[дюйм]]
| 1 [[дюйм]] = 0,0254 метр
| 1 метр = 1*10<sup>10</sup> [[ангстрем]]
| 1 ангстрем = 1*10<sup>−10</sup> метр
|-
| 1 [[сантиметр]] ≈ 0,3937 дюйм
| 1 дюйм = 2,54 сантиметр
| 1 нанометр = 10 ангстрем
| 1 ангстрем = 100 пикометр
|-
| 1 [[миллиметр]] ≈ 0,03937 дюйм
| 1 дюйм = 25,4 миллиметр
|
|
|}
 
== Искәрмәләр ==
== Шулай ук карагыз ==
* [[Денудацион метр]] — бирелгән елганың [[елга агымы юлы|төбен]] {{сан|1 |м }}-га тирәнәйтү өчен кирәк булган [[вакыт]]; мәсәлән, яссылыкта ага торган [[Миссисипи (елгасы)|Миссисипи]] өчен {{сан|20000 |ел}}, тиз агымлы [[По (елгасы)|По]] өчен {{сан|2400 |ел}}.
* [[м/с]] — [[тизлек]] берәмлеге, узылган арадан вакыт буенча беренче тәртип чыгарылма функция
* [[м/с²]] — [[тизләнеш]] берәмлеге, узылган арадан вакыт буенча икенче тәртип чыгарылма функция
* [[1/м]] — [[градиент]] берәмлеге
* [[ГектарҺектар]] (1 га) = 10 000 [[Квадратный метр|м²]] = 100 [[ар]] = 100 [[сутый]]
* [[Су эквиваленты метры]]
* [[Су баганасы метры]]
* [[Терекөмеш баганасы метры]]
 
== Искәрмәләр ==
 
{{СИ берәмлекләре}}
[[Төркем:Үлчәү системасы]]