Киев Русе: юрамалар арасында аерма

[[Файл:Principalities of Kievan Rus' (1054-1132) ru2.svg|300px|мини|уңда|[[1054 ел|1054]]-[[1132  ел]]ларда Киев Русе]]

'''Киев Русе''' яки '''Борынгы урыс дәүләте''' (tat. lat. [http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Киев_Русе ''Kiev Ruse'']) ([[882 ел|882]] – [[1240 ел|1240]]) - — [[Көнчыгыш АурупадаАурупа]]да урнашкан [[урта гасырлар]] дәүләте. [[IX гасыр|9-нчы гасырдагасыр]]да [[көнчыгыш славян кабиләләре]] берләшүе нәтиҗәсендә барлыкка килгән.

[[1132 ел|1132]]-[[1134 ел]] елдандан соң Киев Русе күп кенәзлекләргә таркалган. [[1132 ел]] елдада [[Полоцк]], [[1134 ел]] елдада [[Новгород]] шәһәре Киев кенәзенең хакимиятен танырга туктаганнар, «разодралась вся земля Русская» (''Новгород кулъязмасы''). Аерым рус кенәзлекләре үз кенәзе белән идарә ителгән, кайчакта рус кенәзлекләре арасында үзара сугышлар булганнар.

[[1237 ел|1237]]-[[1240 ел]] еллардаларда татар-монгол гаскәрләре борынгы рус кенәзлекләрен буйсындырганнар.

[[1183  ел]]ның җәендә [[Владимир-Суздаль кенәзлеге]] идарәчесе [[Всеволод  III Зур Оя]], үзенә союздаш [[Киев кенәзлеге|Киев]], [[Смоленск кенәзлеге|Смоленск]], [[Көньяк Переяславль кенәзлеге|Көньяк Переяславль]], [[Рязань кенәзлеге|Рязань]], [[Муром кенәзлеге|Муром]] кенәзләре гаскәрләрен берләштереп, зур гаскәр белән [[Идел буе Болгары|Болгар иленә]] - — [[Биләр]] шәһәренә һөҗүм итә.

* 1) Идел буе Болгары белән Киев Русенең бөек кенәзе [[Владимир  I]] арасындагы килешү. «Повести временных лет» елъязмасында хәбәр ителгәнчә, аркадашлары бәҗәнәк-төрекләр белән болгарларга каршы яу белән килгәннән соң ([[985 ел|985]]), кенәз [[Владимир  I]] болгарларның [[икътисад]]и яктан өстенлеген таный ('''«... все они в сапозех»''') һәм алардан ясак түләтеп булмаячагын аңлый ('''«им дани нам не даяти, поидем искать лапотников»'''), үзара килешү төзергә тәкъдим итә. Килешүгә «колмак суга батканчы, таш су өстенә калыкканчы» турылыклы булырга дип ант ителә;

* 2) [[Идел буе Болгары]] дәүләте белән Киев Русе арасында чама белән [[1006 ел]] елдада ике илнең дә сәүдәгәрләренә төрле шәһәрләрдә ирекле рәвештә сәүдә итү хокукы бирелүе турында төзелгән килешү (''авыл җирләрендә сәүдә итү мөмкинлеге каралмаган''). Аның нигезендә ике дәүләтнең сәүдә, мәдәният һәм сәясәт өлкәсендә үзара мөнәсәбәтләре ныгый. Бу килешү турындагы мәгълүмат борынгы рус елъязмалары белән эш иткән В. Н.  Татищев хезмәтендә урын алган;

* 3) [[Идел буе Болгары]] белән [[Владимир-Суздаль кенәзлеге]] арасындагы [[1221 ел]] елгыгы килешү. Болгарлар русларның [[Бөек Устюг|Устюг]] шәһәрен ([[1218 ел|1218]]) һәм рус гаскәре болгарларның [[Ашлы]] шәһәрен ([[1220 ел|1220]]) яулап алу [[сугыш]]ларыннан соң килешү төзелә. Килешүдә әйтелгәнчә, [[Ука]] елгасы буенда урнашкан кайбер [[мордва]] [[авыл]]лары рус кенәзлеге йогынтысына күчә;

* 4) [[1229 ел]] елгыгы [[Идел буе Болгары]] белән [[Владимир-Суздаль кенәзлеге]] арасындагы килешү ([[1229 ел|1229]]). Идел буе төбәгендә үзара мөнәсәбәтләрне билгели, әсирләр алмашу, сәүдәгәрләр белән балыкчыларга ике ил арасында ирекле эш йөртү мөмкинлеге бирә. Бу килешү Владимир-Суздаль кенәзе Юрий Всеволод улы Ука белән Сыры елгалары арасындагы мордва җирләрен үз йогынтысына алу өчен башлаган сугышыннан соң 6 елга дип төзелә. Әлеге килешү Рус кенәзлегенә '''ачлык афәтеннән котылу''' чарасы булса (''берничә ел иген уңмаган рус иленә болгарлар 1229 елда зур күләмдә ашлык озаталар''), болгарларга 1229, [[1232 еллардагы ел]]лардагы монгол яуларына оешкан төстә каршы тору мөмкинлеге бирә.

[[Файл:MongolEmpire.jpg|300px|мини|уңда|Татар-монгол тарафыннан Ауразияне буйсындыру.]]

[[XIII гасыр|13-нче гасыр]]да Киев Русенең феодаль таркалыш чоры булган, дәүләт 15  аерым урыс кенәзлегенә таркалган. Һәрбер кенәзлек белән Рюрик нәселеннән булган кенәз идарә иткән. Аерым урыс кенәзлекләр арасында бәрелешләр еш булган. Формаль рәвештә феодаль таркалыш чорында Киев шәһәре - — Борынгы урыс дәүләтенең башкаласы булып калган.

Үзара сугышлар нәтиҗәсендә Киев Русе бик зәгыйфьләнгән һәм [[1237 ел|1237]]-[[1240 ел]] еллардаларда [[Бату хан]] татар-монгол гаскәрләре тарафыннан буйсындырылган.

[[1240 ел]] елдада Бату хан [[Киев]] шәһәрен җимергән. [[Алтын Урда]] ханнары [[Владимир кенәзә|Владимир кенәзләренә]] ярлык бирә башлаган. Шулай итеп, [[Киев]] шәһәре башкала вазифасын югалткан.

[[1362 ел]] елдада [[Зәңгәр Сулар сугышы]]ннан соң Киев шәһәре [[Бөек Литва кенәзлеге]]нә кушылган.

Шулай итеп [[XIII гасыр|13]]-14[[XIV гасыр|14 гасырларда]] Борынгы урыс дәүләте таркалганнан һәм буйсындырганнан соң өлешчә Алтын Урда дәүләте эченә, өлешчә - — бәйлелегенә, Бөек Литва кенәзлеге эченә эләккән. Борынгы урыс дәүләтенең варислары - — [[Алтын Урда]] бәйлелегеннән [[XV гасыр|15]]-16[[XVI гасыр|16 гасырда]] чыккан - — [[Мәскәү]] дәүләте, һәм [[XVII гасыр|17]]-18[[XVIII гасыр|18 гасырда]] [[Речь Посполитая]] дәүләтеннән сугышып чыккан [[Украина]] һәм [[Белоруссия]] булалар.

* Каргалов ВКуза А. В. ВнешнеполитическиеМалые факторыгорода развития феодальнойДревней Руси.  — Москва: Высшая школаНаука, 19671989.  — 261168 с. — ISBN 5-02009473-0

* Куза АПашуто В. В Т. МалыеВнешняя городаполитика Древней Руси.  — Москва: Наука, 19891968.  — 168472 с. — ISBN 5-02009473-0