Үрчү: юрамалар арасында аерма

'''Үрчү''' — барлык тере [[Организм|организмнаргаорганизм]]нарга хас үзенчәлек, үзеңә охшашларны яңадан барлыкка китерү, нәселне һәм [[Тереклек|тереклекнетереклек]]не дәвам итү.

Җенессез үрчүдә бер организм катнаша һәм ике (кайчак) күбрәк үз-ара охшаш организмнар барлыкка килә.

'''Амитоз''', яки '''күзәнәкнең турыдан-туры бүленүе''' (от грек{{lang-gr|α}} — кире кагу һәм грек{{lang-gr|μίτος}} — "җеп, сүс") — [[Күзәнәк|күзәнәкләрнеңкүзәнәк]]ләрнең хромосомалар ясамаяча турыдан-туры бүленеп үрчүе<ref name="ReferenceA">Русско-башкирский толковый словарь медицинских терминов (М.Т.Азнабаев, 2007)</ref>. Күзәнәкнең икегә бүленү ысулы белән [[амебалар]], эвгленалар, [[инфузорияләр]] үрчи. Ана күзәнәк тукланудан туктый, кирәкмәгән яшәү продуктларыннан арына, сузыла башлый. Башта төш бүленә. Күзәнәк озыная һәм урталай бүленә.

'''Митоз''' ({{lang-el|μιτος}} — җеп, сүс) — хромосомаларның икеләтә артуыннан соң күзәнәкләрнең тигез бүленүе <ref name="ReferenceB">Русско-башкирский словарь сельскохозяйственных терминов (Ф.С.Мурзакаев, 2001)</ref>; күзәнәк бүленешенең төп формасы; асылы хромосомнарның бүленгән күзәнәкләрдә тигез бүленеп урынлашуыннан тора<ref>Русско-башкирский толковый словарь медицинских терминов (М.Т.Азнабаев, 2007)<name="ReferenceA"/ref>.

Регенерациягә сәләте булмаган [[Хайваннар|хайваннарныңхайваннар]]ның (өйрәлмәкләр, нематодалар, кыслалар) вегетатив үрчүгә сәләте юк. Ә регенерациягә сәләтле хайваннарның ([[боҗралы суалчаннар]], гидроидлар, җәенке селәүсеннәр, энәтирелеләр) тәне кисәкләргә бүленсә дә, һәр берсе үзләрен "төзеп" тулыландыра һәм яңа хайванга әверелә.

[[Хайваннар|Хайваннарның]]ның, [[Үсемлекләр|үсемлекләрнеңүсемлекләр]]нең һәм [[Гөмбәләр|гөмбәләрнеңгөмбәләр]]нең җенессез үрчү тибы.

Яңа зат ана организмындагы калку урын — бөредән барлыкка килә. Бөреләнү ысулы белән үрчү күп кенә [[Гөмбәләр|гөмбәләргәгөмбәләр]]гә, мүкләргә, болытларга, эчәк куышлыларга хас. Кайбер хайваннарда бөреләнеп үрчү ахырына кадәр барып җитми, яшь затлар ана организмы белән тоташкан хәлдә кала. Күп очракта колонияләр барлыкка килә.

Җенси үрчүдә махсус җенес күзәнәкләре — ''гаметалар'' барлыкка китерүче ике зат катнаша. Яңа организм яралу өчен [[Сперматозоид|сперматозоидныңсперматозоид]]ның ''[[Күкәй|күкәй күзәнәк]]'' белән кушылуы кирәк. Күкәй күзәнәк белән бер генә сперматозоид кушыла. Җенес күзәнәкләренең кушылу процессы ''аталану'' дип атала. Аталанган күкәй күзәнәк ''зигота'' дип атала.

[[Сөйрәлүчеләр]], [[кошлар]] һәм [[Имезүчеләр|имезүчеләрдәимезүчеләр]]дә эчке аталану була. Ана организмның ана күзәнәкләре җенес юлларында аталандыралар. Сөйрәлүчеләр һәм кошлар аталандырылган йомырка салу юлы белән үрчиләр.

[[Имезүчеләр|Имезүчеләрдә]]дә аталану башкарылгач, яралгы ана затның аналыгында үсешә. Тулысынча формалашкач кына бала дөньяга килә. Ана баланы махсус бизләр җитештергән [[сөт]] имезеп үстерә.

[[Үсемлекләр|Үсемлекләргә]]гә, барлык тере организмнар кебек, җенси үрчү характерлы. Күпчелек үсемлекләрдә җенси һәм җенессез үрчү чиратлаша. Чәчәкле үсемлекләрдә икеләтә аталану нәтиҗәсендә аталанган күкәй күзәнәктән — яралгы, үзәк күзәнәктән эндосперм барлыкка килә.

Гермафродитизм — бер организмда ата һәм ана җенес әгъзалары булу <ref>Русско-башкирский толковый словарь медицинских терминов (М.Т.Азнабаев, 2007)<name="ReferenceA"/ref>. Суалчаннар арасында гермофродитлар күп. Аларның организмында ана җенес әгъзалары да, ата җенес әгъзалары да була. Ана һәм ата җенес әгъзалары төрле вакытта өлгергән очракта аталану башка суалчаннар белән аралаш башкарыла. Әгәр ике төрле җенес күзәнәкләре бер вакытта өлгерсә, күкәй күзәнәкләр шул ук организмның сперматозоидлар белән аталана.

Партеногенез — күп кенә [[Бөҗәкләр|бөҗәкләрдәбөҗәкләр]]дә, кысла сыманнарда, [[Суүсемнәр|суүсемнәрдәсуүсемнәр]]дә һәм [[Гөмбәләр|гөмбәләрдәгөмбәләр]]дә ана җенес күзәнәкләрнең аталанудан башка үрчүләре <ref>Терминологический словарь по зоологии. Русско-башкирский и башкирско-русский (Т.Г.Баишев, 1952)</ref>; күкәй күзәнәгенең атланмаяча үрчүе <ref>Русско-башкирский словарь сельскохозяйственных терминов (Ф.С.Мурзакаев, 2001)<name="ReferenceB"/ref>.

Апомиксис үсемлекләрнең җенессез үрчүнең төрле ысуллары <ref>Русско-башкирский словарь сельскохозяйственных терминов (Ф.С.Мурзакаев, 2001)<name="ReferenceB"/ref>.