Бакый Урманче: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
к викиләштерү
к викиләштерү
Юл номеры - 12:
| милләт = татар
| үлем датасы = 1990
| үлем җире = [[{{үлем җире|Казан]]|Казанда}}, [[Татарстан]]
| әти =
| әни =
| ир =
| хатын =
| балалар = ''уллары'' Илдар, Айдар
| бүләк һәм премияләр = Татарстанның һәм Русиянең халык рәссамы<br />{{Тукай бүләге}}
| сайт =http://urmanche.ru/
| башка мәгълүмат =
}}
'''Бакый Урманче''', Бакый Идрис улы Урманче (''[[1897 ел|1897]], [[Казан губернасы]], [[Күл Черкене|Күл-Черкен]] — [[1990 ел|1990]], [[Казан]]'') татар {{comment|һөнәри|профессиональ}} сынлы сәнгатенә нигез салучы, рәссам, график, скульптор һәм архитектор, Татарстанның[[Татарстан АССР]]ның (''[[1960 ел|1960]]'') һәм Русиянең[[РСФСР]]ның (''[[1982 ел|1982]]'') халык рәссамы, ТатарстанныңТатарстан АССРның [[Тукай премиясе|Г. Тукай исемендәге дәүләт бүләге]] лауреаты (''[[1967 ел|1967]]'').
 
== Тормыш юлы ==
[[Файл:Urmanche Aga-bazar.jpg|left|220px|thumb|«''[[Ağa bazar|Ага Базар]], Болгар шәһәренең бистәсе''». (Бакый Урманче рәсеме, [[1970 ел)|1970]]]]
[[Файл:Флора Әхмәтова.jpg|200px|thumb|right|''[[Флора Әхмәтова-Урманче|Флора Әхмәтова]] портреты'']]
Бакый Урманче [[1897 ел]]ның [[23 февраль|23 февралендә]] [[Казан губернасыныңгубернасы]]ның [[Тәтеш өязе]] (''хәзерге'' [[Буа районы]]) [[Күл Черкене|Күл-Черкен]] авылында туа. [[1907 ел|1907]]-[[1914 ел]]ларда [[Казан «Мөхәммәдия» мәдрәсәсе|"Мөхәммәдия"]] мәдрәсәсендә белем ала. [[Беренче Бөтендөнья сугышы]] вакытында армиягә мобилизацияләнә: [[Казакъстан]]га эләгеп, андагы [[Австрия]] әсирләреннән рәсем сәнгатеннән беренче дәресләр ала.
[[1919 ел|1919]]-20нче елларада [[Казан художество училищесы|Казандагы художество училищесында]] укый. [[1920 ел]]да ВХУТЕМАСка укырга кереп, аны 1926нчы елда тәмамлый. [[1926 ел|1926]]-[[1941 ел]]ларда [[Казан]]да, [[Мәскәү]]дә, [[Донбасс]]та, [[Башкортстан]]да эшли.
Бу чорда Б.Урманче көнкүреш һәм портрет жанрында күбрәк эшли ("Сепарат янында", "Самавыр янында", "Җилкәнле көймәдә йөзү" һ.б. рәсемнәре).
 
[[1919 ел|1919]]-20нче[[1920 елларадаел]]ларада [[Казан художество училищесы|Казандагы художество училищесында]] укый. [[1920 ел]]да ВХУТЕМАСка укырга кереп, аны 1926нчы[[1926 елдаел]]да тәмамлый. [[1926 ел|1926]]-[[1941 ел]]ларда [[Казан]]да, [[Мәскәү]]дә, [[Донбасс]]та, [[Башкортстан]]да эшли. Бу чорда Б. Урманче ''көнкүреш'' һәм ''портрет'' жанрында күбрәк эшли ("Сепарат янында", "Самавыр янында", "Җилкәнле көймәдә йөзү" һ.б. рәсемнәре).
[[1929]] елда репрессияләнә һәм [[Соловецкие утраулары]] лагеренә сөрелә. [[1933]] елда азат ителә. [[1934]]-[[1941]] елларда [[Мәскәү]]дә яши, [[1941]]-[[1949]] елларда [[Алма-Ата]] һәм [[Семипалатинск]] шәһәрләрендә административ сөргендә вакытта казак шагыйрьләре һәм язучылары ([[Абай]], М. Ауезов, С. Моканов) әсәрләренә иллустрасияләр, график серияләр, [[Габдулла Тукай]]ның [[Казак теле]]нә тәрҗемә ителгән шигырьләренә, [[Казакстан]]ның тарихы, көнкүреше һәм сәнгать әһелләренә багышланган әсәрләре иҗат итә; [[1949]]-[[1958]]дә [[Үзбәкстан]]да яши, [[Урта Азия]] табигатенә бәйле нәкеш һәм гарфир портретлар, тематик картиналар, пейзаж, этүдләр яза. Балхаш бакыр эретү заводы Мәдәният йортының архитектурасы проекты һәм декоратив бизәлеше авторы ([[1952]]). [[1949]]-[[1958]] елларда Ташкент театр-сәнгать институтында, анда сын сәнгате бүлеген оештыручыларның берсе ([[1956]]). [[1958]] елдан [[Казан]]да.<ref>Татар Энциклопедия Сүзлеге, Казан, 2003</ref>
 
[[1929]] елда репрессияләнә һәм [[СоловецкиеСоловки утраулары]] лагеренә сөрелә. [[1933 ел]] елдада азат ителә. [[1934 ел|1934]]-[[1941 ел]] еллардаларда [[Мәскәү]]дә яши, [[1941 ел|1941]]-[[1949 ел]] еллардаларда [[Алма-Ата]] һәм [[Семипалатинск]] шәһәрләрендә административ сөргендә вакытта казак[[казакъ]] шагыйрьләре һәм язучылары ([[Абай]], [[Мохтар Әвәзов|М. Ауезов]], [[Сабит Муканов|С. Моканов]]) әсәрләренә иллустрасияләриллюстрацияләр, график серияләр, [[Габдулла Тукай]]ның [[Казакказакъ теле]]нә тәрҗемә ителгән шигырьләренә, [[КазакстанКазакъстан]]ның тарихы, көнкүреше һәм сәнгать әһелләренә багышланган әсәрләреәсәрләр иҗат итә; [[1949 ел|1949]]-[[1958 ел]]дәларда [[Үзбәкстан]]да яши, [[Урта Азия]] табигатенә бәйле нәкеш һәм гарфирграфик портретлар, тематик картиналар, пейзаж, этүдләр яза. Балхаш бакыр эретү заводы Мәдәният йортының архитектурасы проекты һәм декоратив бизәлеше авторы (''[[1952 ел|1952]]''). [[1949 ел|1949]]-[[1958 ел]]ларда елларда [[Ташкент]]та театр-сәнгать институтында укыта, анда сын сәнгате бүлеген оештыручыларның берсе (''[[1956 ел|1956]]''). [[1958 ел]] елдандан [[Казан]]да яши һәм иҗат итә.<ref>Татар Энциклопедия Сүзлеге, Казан, 2003</ref>
Төп әсәрләре: нәкеш - ''Сепаратор янында'' ([[1928]]), ''Татарстан'' триптихе ([[1976]], [[1985]]), ''Салтык болыны'' ([[1979]]; сын - ''Сагыш'' ([[1966]]), ''Язгы моңнар'' ([[1968]]), ''Тулпар'' ([[1968]]); Татар мәдәнияте әһелләре портретлары, [[Татарстан]]ның [[Кырлай]] авылында [[Габдулла Тукай]]га мемориал архитектура комплексы ([[1976]]), [[Дәрдмәнд]] һәм Тукай шигырьләренә график иллюстрацияләр ([[1954]]-[[1968]]); балаларга сәнгать тәрбиясе бирүгә багышланган [[татарча]] беренче дәреслек (Мәскәү, [[1924]]), рәсем сәнгатенә караган мәкаләләр һәм башка. Б. Урманче мирас итеп татар мәдәнияте эшлеклеләренең скульптура портретлары галереясен калдырды, алар арасында урта гасырлар шагыйре [[Кол Гали]], мәгърифәтче галим [[Шиһабетдин Мәрҗани|Ш. Мәрҗани]], [[Каюм Насыйри|К. Насыйри]], шагыйрь [[Дәрдмәнд]], язучы [[Фатих Әмирхан|Ф. Әмирхан]], шагыйрь [[Муса Җәлил һәйкәле (Чиләбе)|Муса Җәлил]] һәм башкалар да бар. ТАССРның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты ([[1967]]).[[1990 ел]]да вафат.
 
Төп әсәрләре: нәкеш - ''Сепаратор янында'' ([[1928]]), ''Татарстан'' триптихетриптихы ([[1976]], [[1985]]), ''Салтык болыны'' ([[1979]]; сын - ''Сагыш'' ([[1966]]), ''Язгы моңнараһәңнәр'' («''Сания Кәримова портреты''») ([[1968]]), ''Тулпар'' ([[1968]]); Татар мәдәнияте әһелләре портретлары, [[Татарстан]]ның [[Яңа Кырлай|Кырлай]] авылында [[Габдулла Тукай]]га мемориал архитектура комплексы ([[1976]]), [[Дәрдмәнд]] һәм Тукай шигырьләренә график иллюстрацияләр ([[1954]]-[[1968]]); балаларга сәнгать тәрбиясе бирүгә багышланган [[татарча]] беренче дәреслек (''[[Мәскәү]], [[1924]]''), рәсем сәнгатенә караган мәкаләләр һәм башкабашкалар. Б. Урманче мирас итеп татар мәдәнияте эшлеклеләренең скульптура портретлары галереясен калдырды, алар арасында урта гасырлар шагыйре [[Кол Гали]], мәгърифәтче галим [[Шиһабетдин Мәрҗани|Ш. Мәрҗани]], [[Каюм Насыйри|К. Насыйри]], шагыйрь [[Дәрдмәнд]], язучы [[Фатих Әмирхан|Ф. Әмирхан]], шагыйрь [[Муса Җәлил һәйкәле (Чиләбе)|Муса Җәлил]] һәм башкалар да бар. ТАССРның Габдулла Тукай исемендәге Дәүләт бүләге лауреаты ([[1967]]).[[1990 ел]]да Казанда вафат.
 
== Бүләкләре, мактаулы исемнәре ==
* [[1960 ел|1960]] ТАССР халык рәссамы
* [[1972 ел|1972]] РСФСР атказанган рәссамы
* [[1982 ел|1982]] РСФСР халык рәссамы
* [[1967 ел|1967]] Тукай премиясе
 
== Гаиләсе ==
I хатыны Сара
:''улы'' [[Илдар Урманче|Илдар]] (''1937-?''), рәссам-график, кино һәм театр рәссамы
II хатыны [[Флора Әхмәтова-Урманче|Флора]] (''1935-2007''), фольклорчы галим, тәрҗемәче.
:''улы'' [[Айдар Урманче|Айдар]]<ref>[http://www.azatliq.org/a/28311659.html Бакый Урманченың һәр әсәре һәйкәл итеп куярлык. ''Азатлык Радиосы'', 22.02.2017]</ref>
 
== Хәтер ==
Строка 38 ⟶ 51 :
 
== Моны да карагыз ==
* [[ТР дәүләт сынлы сәнгать музее|Татарстанның сынлы сәнгать музее]].
* [[Бакый Урманче премиясе]]
 
== Чыганаклар ==
# [http://www.millattashlar.ru/index.php/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8C Татарский энциклопедический словарь]. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999. ISBN 0-9530650-3-0
 
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}
 
{{Тукай премиясе лауреатлары 1950-1960}}
 
Строка 53 ⟶ 72 :
[[Төркем:Казан сынлы сәнгать укуханәсен тәмамлаучылар]]
[[Төркем:ВХУТЕМАС тәмамлаучылар]]
[[Төркем:Репрессияләнгән татарлар]]