Алтын Урда: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
к мәгълүмат өстәү
Kitap (бәхәс | кертем)
викиләштерү, өстәү
Юл номеры - 52:
{{Татарстан тарихы|right}}
{{Чуашия тарихы|right}}
'''Алтын Урда''' (''Җучи олысы'', ''Олуг Олыс'') — [[1240]]нчы елларда барлыкка килгән, Урта [[Ауразия]]дә - Көнчыгыш [[Аурупа]], [[Урал]], [[Себер]] территорияләрендә урнашкан күп милләтле дәүләт. [[Монгол империясе]]нә [[1260]] елларга кадәр кергән, [[Бәркә хан]] идарә иткән чорында мөстәкыйльлеккә ирешеп, [[Ауразия]]нең иң зур дәүләтенә әверелә. Алтын Урдада яшәгән халык [[татарлар]] дип аталган<ref>Урта гасырларда бар төрки халыклар татарлар дип йөртелгән.</ref>.
 
== Тарих ==
Юл номеры - 58:
===Барлыкка килүе===
[[File:Цар Батий на престолі.jpg|thumb|left|[[Бату]] ханның ''Алтын Урда''га нигез салуы.]]
XII гасыр ахыры - XIII гасыр башында [[Чыңгызхан]] төрле монгол һәм төрки телле кабиләләрен берләштереп, татар-монгол дәүләтен булдыра. Урта гасырларда төрле төрки халыклар татарлар дип аталган. Чыңгызхан бик көчле һәм сугышка сәләтле татар-монгол гаскәрен булдыра, татарлар (төрки телле халык) күпчелекне тәшкил иткән. Борынгы татарларда илчеләрне үтерү - бик зур җинаять булып саналган һәм көнбатыш илләргә каршы берничә сугыш нәкъ әлеге сәбәптән башланган. Сугышлар нәтиҗәсендә эре [[Монгол империясе|Татар-монгол империясе]] барлыкка килгән (көнбатышта Татария Магна димәк Бөек Татарстан дип аталган).
[[Монгол империясе]] [[Чыңгыз хан]] тарафыннан дүрт өлешкә бүленә. Аларның көнчыгышта урнашканы иң олы улына, [[Җүчи хан]]га бирелә. Әмма [[Җүчи хан]] [[Чыңгыз хан]]нан 6 айга иртәрәк үлгәч, аның өлеше [[Чыңгыз хан]]ның оныгы, Җүчиның улы [[Бату]]га тия. Ләкин, [[Чыңгыз хан]]ның васыятендә әйтелгәнчә, әлеге биләмә [[Җүчи улусы]] дигән исемдә йөртелә бирә. Хәер, [[Җүчи улусы]] дигән биләмә [[1207]] елдан ук гамәлдә була. Ул чагында аңа [[Монголия]]дән төньяктарак, [[Янәсәй]] Һәм [[Селенга]] елгалары буендагы, яңа яулап алынган җирләр дә кертелә. Аннары инде, [[Рәшидетдин]]нең мәшһүр хезмәтендә әйтелгәнчә, империянең көнбатышка таба киңәюе нәтиҗәсендә – «татар атларының тояклары таптап үткән» барлык җирләр дә өстәлә.
 
Көнбатышка яу чыгу мәсьәләсе монголларның [[1235]] елда Каракорымда узган гомуми корылтаенда карала. Яуның башлыгы итеп Җүчиның 11 улы арасыннан иң сәләтле олы малае [[Бату]]ны билгелиләр. 27 яшьлек хан карамагына монгол гаскәренең аеруча куәтле һәм сугышчан отрядлары туплана. 1236 елны монгол гаскәре [[Аурупа]]га юнәлә. Җәй юлда үтә, көзен [[Идел буе Болгары]] дәүләтенә килеп җитеп, бергә җыелалар. Берсе арты берсе [[Суар]], [[Болгар]], [[Биләр]], [[Җүкәтау]] һ. б. шәһәрләрне яулап алалар – [[Болгар]] илен буйсындыралар.
[[Монгол империясе]] [[Чыңгыз хан]] тарафыннан дүрт өлешкә бүленә. Аларның көнчыгышта урнашканы иң олы улына, [[Җүчи хан]]га бирелә. Әмма [[Җүчи хан]] [[Чыңгыз хан]]нан 6 айга иртәрәк үлгәч, аның өлеше [[Чыңгыз хан]]ның оныгы, Җүчиның улы [[Бату]]га тия. Ләкин, [[Чыңгыз хан]]ның васыятендә әйтелгәнчә, әлеге биләмә [[ҖүчиҖучи улусыОлысы]] дигән исемдә йөртелә бирә. Хәер, [[ҖүчиҖучи улусыОлысы]] дигән биләмә [[1207]] елдан ук гамәлдә була. Ул чагында аңа [[Монголия]]дән төньяктарак, [[Янәсәй]] Һәм [[Селенга]] елгалары буендагы, яңа яулап алынган җирләр дә кертелә. Аннары инде, [[Рәшидетдин]]нең мәшһүр хезмәтендә әйтелгәнчә, империянең көнбатышка таба киңәюе нәтиҗәсендә – «татар атларының тояклары таптап үткән» барлык җирләр дә өстәлә.
Шул ук елны Дәшти Кыпчак өстенә ябырылалар. Кыпчак далаларына монголлар элегрәк тә берничә һөҗүм оештырган булалар, ә [[1236]]–[[1238]] елларда кыпчак дөньясын бөтенләй яулап алалар. Бу сугышлар дәверендә Бачман атлы әмирнең монголларга каршы каһарманлык күрсәтүе һәм батырларча һәлак булуы тарихка кереп кала.
 
Көнбатышка яу чыгу мәсьәләсе татар-монголларның [[1235]] елда Каракорымда[[Каракорым]]да узган гомуми корылтаенда карала. Яуның башлыгы итеп Җүчиның 11 улы арасыннан иң сәләтле олы малае [[Бату]]ны билгелиләр. 27 яшьлек хан карамагына татар-монгол гаскәренең аеруча куәтле һәм сугышчан отрядлары туплана. [[1236]] елны татар-монгол гаскәре [[Аурупа]]га юнәлә. Җәй юлда үтә, көзен [[Идел буе Болгары]] дәүләтенә килеп җитеп, бергә җыелалар. Берсе арты берсе [[Суар]], [[Болгар]], [[Биләр]], [[Җүкәтау]] һ. б. шәһәрләрне яулап алалар – [[Болгар]] илен буйсындыралар.
 
Шул ук елны Дәшти КыпчакКыпчакка өстенәһөҗүм ябырылаларитә. Кыпчак далаларына монголлартатар-монгол гаскәре элегрәк тә берничә һөҗүм оештырган булалар, ә [[1236]]–[[1238]] елларда кыпчак дөньясын бөтенләй яулап алалар. Бу сугышлар дәверендә Бачман атлы әмирнең татар-монголларга каршы каһарманлык күрсәтүе һәм батырларча һәлак булуы тарихка кереп кала.
[[File:Batu.gif|thumb|left|150px|Бату ханның яшь чагы сүрәте, Урта гасырлар Кытай чыганаклары (XIV гасыр).]]
[[1237]] елны монголлартатар-монгол гаскәре көнбатышка таба һөҗүмне дәвам иттерәләр һәм башта [[мордва]] җирләрен, аннары [[РусьКиев Русе]]нын басып алалар: [[1240]] елны [[РусьКиев Русе]] дәүләте тулысынча җиңелә. Нәкъ шул елда ике болгар бие Баян белән Җик монголларга каршы фетнә дә күтәреп карыйлар, тик уңышка ирешә алмыйлар. Нәтиҗәдә [[Идел буе Болгары]] дәүләтендә торган халыклар Алтын Урдага олыс буларак кереп һәм бүтән төрки халыклар белән кушылып, заманча татар милләтен формалаштыра.
 
Шуннан соң инде татар-монгол гаскәрләре үзәк [[Аурупа]]га барып җитә–[[ВенгрияМаҗарстан]]нены яулап ала, хәтта бер өлеше [[Әдрән диңгезе]]нә кадәр барып чыга. Әмма [[1242]] елда [[Чыңгыз хан]]нан соң ''Монгол империясе''нең бөек ханы булып калган [[Үгәдәй]]нең үлгән хәбәре килеп ирешә. Бату гаскәрендә сугышучы хан огланнары тизрәк Монголиягә кайтып җитәргә һәм яңа каханкаһан сайлау корылтаенда катнашырга тиеш булалар.
[[Венгрия]]дән кайтышлый [[Бату хан]] [[1242]] елдан [[1243]] елга күчкәндә [[Идел]]нең түбәнге өлешендә, ягъни [[Дәшти Кыпчак]]ның үзәгендә туктап кала. Аның янында гаскәр әллә ни зур булмый. [[Рәшидетдин]]нең әйтүенә караганда, [[Чыңгыз хан]]ның Көнбатышны яулап алу өчен [[Жучи]] гаскәрендә булырга тиешле бу сан [[Бату]] заманында да үзгәрешсез кала–4000 кеше була. Тик алар гади сугышчылар гына булмыйча, төрлесе төрле дәрәҗәдәге түрә, башлык сыйфатында йөри. Ә гаскәр үзе, нигездә, яулап алынган халыклардан, шул ук бөек фарсы тарихчысы әйткәнчә, [[чиркәс]], [[маҗар]], [[кыпчак]], хәтта [[руслар]]ның үзләреннән дә туплана.
 
Озакламый [[Бату хан]] хозурына, кенәзлек итү өчен ярлык сорап, русның олы кенәзе [[Ярослав]] килә. Бу хәл [[1243]] елның башында була. Үзәк [[Евразия]]дә яңа дәүләт–Алтын Урда оешып китә.
[[ВенгрияМаҗарстан]]дәннән кайтышлый [[Бату хан]] [[1242]] елдан [[1243]] елга күчкәндә [[Идел]]нең түбәнге өлешендә, ягъни [[Дәшти Кыпчак]]ның үзәгендә туктап кала. Аның янында гаскәр әллә ни зур булмый. [[Рәшидетдин]]нең әйтүенә караганда, [[Чыңгыз хан]]ның Көнбатышны яулап алу өчен [[Жучи]] гаскәрендә булырга тиешле бу сан [[Бату]] заманында да үзгәрешсез кала–4000 кеше була. Тик алар гади сугышчылар гына булмыйча, төрлесе төрле дәрәҗәдәге түрә, башлык сыйфатында йөри. Ә гаскәр үзе, нигездә, яулап алынган халыклардан, шул ук бөек фарсы тарихчысы әйткәнчә, [[чиркәс]], [[маҗар]], [[кыпчак]], хәтта [[руслар]]ның үзләреннән дә туплана. Соңрак Алтын Урдада яшәгән бар халыклар татарлар дип атала башлаган.
 
Озакламый [[Бату хан]] хозурына, кенәзлек итү өчен ярлык сорап, русның олы кенәзе [[Ярослав]] килә. Бу хәл [[1243]] елның башында була. Үзәк [[Евразия]]дә яңа дәүләт–Алтын Урда оешып китә. Бату хан [[Болгар шәһәре]]н Алтын Урданың беренче башкаласы итеп сайлаган.
 
===Мөстәкыйльлек алуы һәм ислам динен кабул итүе===