Иена: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Timming (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Timming (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 2:
 
==Атама==
Акча берәмлеге, "円" иероглифы белән языла, [[Кытай|Кытайда]] барлыкка килә һәм кытайча «[[юань]]» дип атала. [[Чиң династиясе|Цин]] Кытай империясендә көмеш, акча берәмлекләренең берсе булган, слитоклар формасында әйләнештә йөргән. Әмма XVIII гасырда кытайларга испан һәм мексиканың көмеш тәңкәләрен кайтара башлаганнар, алар «көмеш» ([[Кытай теле|кыт]]. 银 円 ) яки «көнбатыш юане» ([[Кытай теле|кыт]]. 洋 円) исемен алганнар. Нәтиҗәдә [[Һоң Коң|Гонконгта]] британнар җирле көмеш «гонконг долларлары» атамалы тәңкәләр чыгарылышын җайга салганнар, кытайча исә аларны гонконг юаньнары (кит[[Кытай теле|кыт]]. 香港 壱 圆) диеп йөрткәннәр. Бу акча берәмлеге [[Япония|Япониягә]] керә башлаган, анда "юань" инде япон телендә буларак, "эн" итеп яңгыраган. 1830 елда [[японнар]] үзләренең көмеш тәңкәләр җитештерүен башлап җибәргәннәр, металл эчтәлеге һәм авырлыгы буенча гонконгныкына охшаш була.
 
==Тарих==
Иенага кадәр Япониядә бердәм япон валюта буларак [[Токугава сёгунаты|Токугава]] акча системасы гамәлдә булган. Беренче тапкыр1869тапкыр 1869 елда сугылган, [[Мэйдзи инкыйлабы|Мэйдзи яңадан торгызылганнан]] соң, иена төп берәмлек итеп рәсми төстә 1871 елнын акча реформасы нәтиҗәсендә кабул ителә. Шул ук елда хөкүмәт, XVI гасыр азагыннан феодаллар чыгарган кабилә кәгазь акча билгеләре алмашудан баш тарта. Финанс министрлыгының 1868 елгы тикшерү мәгълүматлары буенча, Токугава чорында (1603—1867) гомумән алганда 244 [[кабилә]], 14 [[магистрат]], 9 [[сёгунат]] хезмәтчесе чыгарган 1694 атама кабилә акчасы әйләнештә йөргән. 1879 елга кабилә акча билгеләрен иена нигезендә булган акча билгеләренә алыштыру төгәлләнде.
 
Шулай ук сафка вакланмалы берәмлекләр кертелде: [[сен]] ([[Япон теле|яп]]. 銭) = иенаның 1⁄100 , [[рин]] ([[Япон теле|яп]]. 厘) = иенаның 1⁄1000. Сен һәм рин 1954 елда әйләнештән алынды, әмма "сен" төшенчәсе бүгенге көнгә кадәр финанс дөньясында кулланыла.
 
1872 елда Мэйдзи хөкүмәте милли банклар турында закон кабул итте һәм хосусый банкларга (милли статусына ия булган) конверсия ясалырлык банкноталар чыгарырга мөмкинлек бирде. Әмма законны яңадан караганнан соң 1876 елда бу банкноталар конверсия ясамаслык булды.
 
Март аенда 1927 елда илдә финанс кризисы пәйдә булды. Бу омтылышта кертем кертүчеләрнең куркуын киметер өчен Япония [[Банк|банкы]] күп банкнот чыгарды. Әмма кертем кертүчеләр үз акчаларын алыр өчен банкларга омтылдылар, бу исә банкнот дефицитындефицитына китерде. Моңа җавап итеп, Япония банкы тиз итепгенә 200 иен банкнотын бастырды һәм әйләнешкә кертте, аларның арткы ягы буш иде.
 
Үзенең яңа исемен — "иена" — япон валютасы "эн" формасыннан алган (японча аңлаешы: "түгәрәк"), чөнки элекке тәңкәләр овал, турыпочмаклы хәтта аңлаешсыз алтын яки көмеш слитоклар формасында булган. Иенаның, шулай ук, борынгы, "ихтирамлы" [[иероглиф]] сурәте бар — 圓.
 
1897 елның октябрь аенда иенаның алтын эчтәлеге 0,750 г саф алтын диеп билгеләнде. Беренче бөтендөнья сугышы вакытында банкноталарны алтынга алмаштыру туктатылды. Соңыннан Япония икътисади хәлгә карап, алтын стандартны берничә тапкыр гамәлдән чыгару һәм яңадан кертү очракларын кулланды, ә 1933 елның ахырында алтын стандарт рәсми төстә гамәлдән чыгарылды. 1933—1939 елларда Япония стерлинг блогына керә иде, 1 иена 14 британ пенсына тиң иде.
 
1932 елда валюта тикшеруе кертелде; ул [[финанс министрлыгы]] һәм [[Үзәк банк|үзәк банкы]] белән тормышка ашырыла. [[Акча эмиссиясе|Эмиссия]] институты — 1882 елда Япония Банкына нигезләнгән, аның капиталы дәүләт карамагында.
 
1939 елның октябрь аенда иена [[Стерлинг фунты|стерлинг]] блогыннан чыкты, 4,2675 иена өчен [[АКШ доллары ]] курсы билгеләнгән иде, бу иенаның [[алтын]] эчтәлегендә 0,20813 г. алтынга тиң. Икенче бөтендөнья сугышы елларында иена блокның төп валютасы иде, бу блокка керүчеләр:
Икенче бөтендөнья сугышы елларында иена блокның төп валютасы иде, бу блокка керүчеләр:
 
* иен блогының илләре һәм мәйданнары – [[Япония]] составына кергән [[Корея (мәгънәләр)|Корея]] һәм [[Тайвань]], анда япон иенасы белән параллель рәвештә тигез булган ейкореякорея иенасы һәм тайвань иенасы йөргән; [[Маньчжоу-го]], аның валютасы (Маньчжоу-го юане) 1935 елдан япон иенасына 1:1 итеп бәйләнәгән; басып алынган [[Төньяк Кытай]]; [[Таиланд]], 1942—1946 елларда [[тай баты]] иенага тиңләштерелгән иде;
* япон иенасына тиңләштерелгән, ләкин аңарга алмаштырылмый торган хәрби иена блогы мәйданнары;
* формаль яктан автономия валютасы булган мәйданнары ([[Француз Индокитае]][[Макао]]), чынлыкта хөкүмәт һәм Япония Банкы контроль астында булган.
1945—1948 елларында, Япония басып алган вакытта, әйләнештә параллель рәвештә япон иенасы белән бергә оккупацион иенасы йөргән. Икенче бөтендөнья сугышы вакытында һәм тәмамланганнан соң иенаның кыйммәтсезләнүе бик тиз барды. 1945 елның августында курс АКШ доллары өчен 15 иена билгеләнде, 1947 12 мартта — 50 иен, 5 июлдә 1948—250 иена. Сәүдә операцияләренең финанс исәпләрендә күп курслар кулланылды (доллар өчен 900 иенага кадәр).
 
[[Окинава|Окинавада]] 1948 елда япон иенасы әйләнештән алынды һәм оккупацион иенасына алыштырылды, ә 1958 елда — АКШ долларына. Яңадан Окинавада иена әйләнешкә 1972 елда кертелде.
 
1949 елның 25 апрельда паритет курсы кертелгән иде: 360 иен = [[АКШ доллары|АКШ долларына]]. Бу курс нигезендә 11 майның 1953 елда [[Халыкара валюта фонды]] аның 2,46853 [[миллиграмм]] алтын паритетын раслады, шуннан иена халыкара валюта буларак танылган диеп билгеләнде. 1949 елдан 1971 елга кадәр иенаның курсы долларга бәйле була. 1971 елның 20 декабрьдә доллар девальвациясе сәбәпле СДР өчен 334,4 иена курсы билгеләнде һәм доллар өчен 308 иена, шулай ук читкә тайпылу курсының чиге 2,25 % кадәр киңәйтелде. 1973 елның 14 февраленнән доллар яңа девальвацияләү сәбәпле иркен йөри торган иена курсы кертелде һәм үзгәртү чикләре хакында кире кагылды. Эзлекле ревальвацияләр барышында иенаның "авырлыгы" АКШ долларына һәм башка төп чит ил валюталарына карата сизелерлек арткан. Соңгы елларда иенаның курсы АКШ долларына карата якынча доллар өчен 100 иена дәрәҗәсендә урнашкан.
Тик Япония банкы кәгазь акчалар һәм тәңкә бастыру хокукына ия. Кәгазь акчалар 1000 нән 10 000 иенага кадәр кыйммәтлегендә чыгарылалар. Һәр банкнотаның алдагы ягында Япониянең әһәмиятле шәхесе сүрәтләнгән. Мәсәлән, бактериолог Ногути Хидэе 1000 иена банкнотасында сурәтләнгән; язучы Мурасаки Сикибу, "Гэндзи моногатари" авторы 2000 иена банкнотасында сурәтләнгән, язучы һәм мәгърифәтче Фукудзава Юкити 10 000 иена банкнотасында сурәтләнгән. Тәңкәләр 1 дән алып 500 иена га кадәр җитештереләләр. 2000 елда Окинавада 8-нче Икътисади Саммиты һәм яңа меңьеллык уңаеннан әйләнешкә Е сериясе кертелде. Әлеге сериядә банкноталар бер номиналда гына — 2000 иена (Япония акча әйләнешенең тарихында беренче тапкыр). Әлеге банкноталарда беренче тапкыр саклагыч билгесе буларак Еврион йолдызлыгы кулланылган. 2000 иена номиналына өстәмә рәвештә, 2004 елда яңа төрдәге 10 000, 5000 һәм 1000 иена кыйммәтлегендә кәгазь акчалар әйләнешкә кертелде (F сериясе), алар шундый ук D сериясенең кәгазь акчаларын алыштырдылар. Е сериясендә сыналып, алар иң заманча технологияләрне кулланып җитештерелде.
 
Тик Япония банкы кәгазь акчалар һәм тәңкә бастыру хокукына ия. Кәгазь акчалар 1000 нән 10 000 иенага кадәр кыйммәтлегендә чыгарылалар. Һәр банкнотаның алдагы ягында Япониянең әһәмиятле шәхесе сүрәтләнгән. Мәсәлән, бактериолог [[Ногути Хидэе]] 1000 иена банкнотасында сурәтләнгән; язучы Мурасаки Сикибу, "Гэндзи моногатари" авторы 2000 иена банкнотасында сурәтләнгән, язучы һәм мәгърифәтче [[Фукудзава Юкити]] 10 000 иена банкнотасында сурәтләнгән. Тәңкәләр 1 дән алып 500 иенага кадәр җитештереләләр.
 
Тик Япония банкы кәгазь акчалар һәм тәңкә бастыру хокукына ия. Кәгазь акчалар 1000 нән 10 000 иенага кадәр кыйммәтлегендә чыгарылалар. Һәр банкнотаның алдагы ягында Япониянең әһәмиятле шәхесе сүрәтләнгән. Мәсәлән, бактериолог Ногути Хидэе 1000 иена банкнотасында сурәтләнгән; язучы Мурасаки Сикибу, "Гэндзи моногатари" авторы 2000 иена банкнотасында сурәтләнгән, язучы һәм мәгърифәтче Фукудзава Юкити 10 000 иена банкнотасында сурәтләнгән. Тәңкәләр 1 дән алып 500 иена га кадәр җитештереләләр. 2000 елда Окинавада 8-нче Икътисади Саммиты һәм яңа меңьеллык уңаеннан әйләнешкә Е сериясе кертелде. Әлеге сериядә банкноталар бербары номиналда гына —тик 2000 иена номиналында бастырылды (Япония акча әйләнешенең тарихында беренче тапкыр). Әлеге банкноталарда беренче тапкыр саклагыч билгесе буларак [[Еврион йолдызлыгы]] кулланылган. 2000 иена номиналына өстәмә рәвештә, 2004 елда яңа төрдәге 10 000, 5000 һәм 1000 иена кыйммәтлегендә кәгазь акчалар әйләнешкә кертелде (F сериясе), алар шундый ук D сериясенең кәгазь акчаларын алыштырдылар. Е сериясендә сыналып, алар иң заманча технологияләрне кулланып җитештерелде.
 
==Иена, резерв валютасы буларак==