Тилчә

Ящур яки Тилчә— кеше һәм хайваннарның кискен йогышлы авыруы, аңа интоксикация, бизгәк тоту, авыз һәм борын куышлыкларының лайлалы тирәсендә, тиредә афтылар һәм эрозияләр барлыкка килү хас.

Этиология һәм эпидемиология

Тилчәне тудыручы — Aphthovirus затының Picornaviridae гаиләсенә караган вирус, 7 сертөре, якынча 70 варианты бар; тышкы мохитта чыдамлы. Зарарсыз һәм яман формаларга бүленә. Сыер малы һәм вак терлек, дөя, кыргый куш тояклылар, дуңгыз һ. б. бирешүчән; ат авырмый, ләкин вирусны йөртүче була ала. Кешегә сирәк очракта йога. Инфекция чыганаклары — авыру хайваннар һәм вирус йөртүчеләр.

Патогенез

Авыз зарарлану

Вирус тышкы мохитка афтылар сыеклыгы, сөт, бәвел, тизәк белән эләгә, шулай ук суелган авыру мал итендә һәм канында була. Алиментар, аэроген һәм аралашу юлы белән авыз һәм борын куышлыгының лайлалы тирәсе, тире аша йогуы мөмкин. Вирус эпителий күзәнәкләренә үтеп иңә, үрчи, күзәнәк элементларын тарката, бу куыкчалар куышлыгында эксудат җыелуга (афтылар), эрозиягә, икенчел бактериаль инфекция үсешенә китерә.

Клиник билгеләре

Инкубация чоры 1-7 тәүлек (сирәгрәк 3 атна) дәвам итә. Хайваннарда төп билгеләре: тән т‑расы күтәрелү, күп селәгәй агу, афтылар барлыкка килү, сөт продуктлылыгы кимү, аксаклык, ашказаны-эчәк юллары эшмәкәрлеге бозылу һ.б. Яман авыру формада үткән очракта хайваннарның күпләп үлүе күзәтелә. Диагностика өчен эпизоотологик, клиник һәм лаборатор (вирусологик, серологик) тикшерү мәгълүматлары кулланыла. Дәвалау (кирәк булганда) симптоматик (гипериммун сүл һ. б.).

Искәртү

Вакцинация, ветеринария-санитария кагыйдәләрен үтәү, карантин чаралары, дезинфекция һ.б. Башкортстанда сыер малының тилчә авыруы соңгы тапкыр 1980 елда теркәлгән. 20 гасырның 70‑че елларында Ветеринария лабораториясендә тилчә эпизоотологиясе өйрәнелә, аны диагностикалау һәм кисәтү ысуллары эшләнә (Р. Х. Янекәев һ. б.). БР Ветеринария идарәлегендә авыруны бетерү чаралары белән (В. М. Болдырев һ. б.).

Әдәбият

• Болдырев В. М., Еникеев Р. Х. Об эффективности проливны вакцина //Труды Башкирского сельскохозяйственного института. Уфа, 1973. Т.15.

• Ящур // Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге: 86 томда (82 том һәм 4 өстәмә). Санкт-Петербург: 1890—1907.

(рус.)