Сугару: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Derslek (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Derslek (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 1:
[[Файл:PivotWithDrops.JPG|thumb|Үзйөрешле фронталь сугару җайланмасы]]
'''Сугару''' (ирригация) — [[туфрак]]<nowiki/>ның уңдырышлыгын күтәрү өчен басуларга [[канал]]<nowiki/>лар, арыклар һ. б. ш. үткәрү, төзү. Сугару, [[сазлык]]<nowiki/>ларны киптерү белән бергә [[мелиорация]]<nowiki/>нең төп гидротехник төре булып тора<ref>Мелиорация земель, стр. 4</ref>. Сугару [[үсемлекләр]]<nowiki/>нең тамырларын су һәм файдалы матдәләр белән тәэмин ителешен яхшырта, туфрак өстендәге һаваның температурасын киметә һәм аның дымлылыгын арттыра.
 
== Тарихи белешмә ==
Юл номеры - 8:
Аурапада сугаруда беренчелекне [[этрусклар|этруск ]]халкы тота. Алар төзеп калдырган гигант каналлар калдыклары По елгасы буенда әле дә саклана. Аларның осталыгын [[Борынгы Рим|римлы]]лар дәвам итеп ала. Алары суны бик кадерлиләр: югарыда урнашкан бассейнннар, суүткәргеч каналлар, ясалма буалар һәм күлләр, сәнгатьчә бизәлгән су алу һәм чишмә урыннары яхшы чиста су китерүгә хезмәт итә<ref name="ЭСБЕ">{{Калып:ВТ-ЭСБЕ|Орошение|А. С. Таненбаум}}</ref>.
 
[[XVIII гасыр]]да сугару технологияләре [[Ломбардия]]дән Түбән [[Рейн]] өлкәсенә таралалар. [[Испания]]дә сугаруны маврлар башлап җибәрә. Аларның тырышлыгы белән тау-ташлы [[Валенсия]] тирә-ягы тоташ бакчага әйләнә. <div>Маврлар суны калдыру өчен тау елга-чишмәләрен җәйге вакытта буалап куялар. Таулардагы [[сусаклагыч]]лар суы магистраль каналлар буенча агызылган, ә аларга тоташкан ян-як каналларынан суны, аерым кишәрлекләргә су ''норияләр'' (су тәгәрмәче, рәсемдә) белән сонылган. Һәр кишәрлеккә су күләме санап билгеләнгән булган. Артык су тоткан өчен штрафлар каралган.<ref name="ЭСБЕ">{{Калып:ВТ-ЭСБЕ|Орошение|А. С. Таненбаум}}</ref>.</div>
 
== Төп сыйфатлама ==
[[Файл:20110524Wasserpumpe_Hockenheim1.jpg|thumb|Су алу өчен насос җайланмасы]]
[[Файл:Calcinate_fontanili_e_canali_irrigazione.jpg|thumb|Сугару каналы]]
Туфракның уңдырышлыгын максат итеп куйган су режимын яхшырту чаралары гидромелиорация дип атала. Гидромелиорация су режимын үзгәртүгә яки төгәл көйләүгә хезмәт иткән инженерлык гидротехник корылмалар төзү юлы белән алып барыла. Суга кытлык булган якта сугаруны гамәлгә ашыру өчен башта територияне <nowiki>''суландырырга''</nowiki> кирәк, чөнки сугаруга китәсе суны читтән китерү нәтиҗәсез һәм артык кыйммәт булыр иде. Суландыру өчен су табигый юллар белән китерелә, аны сугару максатларында кыенлыксыз тотарга була.
 
Сугару [[мелиорация]]нең башка чаралары белән бергә кулланыла. Мәсәлән агроурманмелиорациясе саклау урман полосалары һәм кишәрлекләрен күздә тота. Бу юл белән микроклимат шартларын үзгәртеп була, чөнки урман утырту туфракта дым әйләнешен яхшырта <ref>Мелиорация земель, стр. 5</ref>. <div>Коры якларда туфракну дымландыру гына ярдәм итмәскә мөмкин, чөнки коры җилләр дымны алып китә, үсемлекләр сула. </div><div>Мелиорация төчеләндерү максатын да ку ала. Шундый юллар белән туфрактан зыянлы тозлар чыгарыла. Җылылык мелиорациясе, максат итеп культураларга җылы су сибүне куя.</div>
 
== Сугару режимы ==
Сугару максатларына кирәк булган су күләмен билгеләү керә. Моның өчен урындагы климатик шартлар, сугарыла торган үсемлек төрләрен һәм алар таләп иткән шартларны исәпкә алынырга тиеш. Үсемлекләр шундый үсеш чорларын кичерә: шыту яки борынлау, куаклану, чәчәк ату һәм җитлегү. [[Бөртекле культуралар]] куаклану чорында суны күп таләп итә, ә [[Мамык (үсемлек)|мамык]] — чәчәк ату фазасында.</div>
 
== Сугару ысуллары ==
[[Файл:Bundesarchiv_Bild_183-F0512-0024-001,_Hadmersleben,_Beregnungsanlage.jpg|thumb|Әйләнмә яңгырлау җайланмасы ([[ГДР]], 1967)]]
Төп сугару ысуллары:
* насос белән яки сугару каналыннан буразналар буйлап сугару;
* махсус салынган торбалардан су сибү;
* '''аэрозоль сугару '''—  һаваның аскы, җир өсте катламының температурасын һәм дымлылыгын саклау өчен бик вак су тамчылары белән су сибү;
* '''туфрак асты (туфрак эче) сугаруы '''— тамырлар үскән зонага турыдан-туры су юнәлтеп сугару;
* '''лиман сугаруы '''— бер тапкыр була торган язгы дымландыру.
* '''яңгырлау (ясалма яңгыр яудыру)''' — үзйөрешле (рәсемне кара) яки үзйөрешле булмаган әйләнмәле һәм фронталь типтагы системалар ярдәмендә сугару. 
 
== Сугару системалары ==
Строка 25 ⟶ 35 :
* Суалгыч корылма — суның системага алынуын көйли 
* Су үткәрүче корылмалар челтәре — каналлар, улаклар, торба үткәргечләр
* Су сибү челтәре һәм җайланмалары — су сибү полосалалары, буразналар, чеклар ([[дөге ]]<nowiki/> игүчелек), яруслар, су сибүче машиналар һәм җайланмалар
* Су җыйгыч-төшергеч челтәр — туфрактагы су агымын җыю һәм читкә агызу өчен
* Дренаж челтәр — җир асты сулары кимәлен көйләү һәм тозларны чыгару өчен 
* Ярдәмче корылмалар — су этемен, чыгымын һәм күләмен көйләү, чистарту корылмалары һ.б.
* Инфраструктура — [[юл]]<nowiki/>лар, урман полосалары, энергия белән тәэмин итү корылмалары, җитештерү һәм торак биналар, җыйгыч [[сулык]]<nowiki/>лар һ.б.
 
==Сугару белән бәйләнгән экологик проблемалар==
Икенчел тозлану — арид (коры) климат шартларында сугаруның иң төп кәсафәтләренең берсе<ref>Коры, эссе, тәүлеклек зур температура тирбәлешләре хас тропиклар һәм субтропиклар климаты, [[чүл]] һәм ярымчүлләр өчен хас.</ref>. Ул минеральләшкән грунт суларының [[грунт]] өслегенә күтәрелүе белән бәйле. Тозларга бай грунт сулары шул арада тиз арада парга әйләнә башлый. Шуның исәбенә туфракта [[тозлар ]] күләме арта. Җир өсте һәм грунт суларының пычрануы — шулай ук сугару [[Игенчелек|игенчелегенең ]] кискен экологик проблемасы. Сугару өчен уңайлы елгаларның суының минеральләшүе 0,2—0,5 г/л тәшкил итә. Хәзерге вакытта минеральләшү 10 тапкырга артты, һәм икенчел тозлануга сәбәпче булды. Туфракның һәм суларның тозлануына минераль ашламалар куллану үз өлешен кертә.
 
== Төрле илләрдә сугару ==
Строка 46 ⟶ 59 :
|2,5
|-
|[[Һиндстан]]<nowiki/>индстан
|60,9
|[[Испания]]
|3,41
|-
|[[Америка Кушма Штатлары]]КШ
|24,74
|[[Италия]]
|2,67
|-
|[[ПакъстаннПакъстан]]
|19,42
|[[Мисыр]]<nowiki/>исыр
|3,65
|-
Строка 83 ⟶ 96 :
|[[Румыния]]
|1,5
|К[[Көньяк Африка Җөмһүрияте]]
|1,67
|}