Яктылык: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
кТөзәтмә аңлатмасы юк
Derslek (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 16:
Яктылык белән бәйле физик зурлыклар: [[яркость]], [[яктыртылганлык]], [[яктылык агымы]], [[яктылык нәтиҗәлелеге]].
 
Яктылыктан табигатьтә мөмкин булган иң зур тизлек (секундка 300 мең км) белән хәрәкәт итә.
''[[Күренүче яктылык]]'' — дулкын озынлыгы якынча 380—760 [[нанометр|нм]] ([[шәмәхә]]дән [[кызыл]] төскәчә) булган [[электромагнит нурланыш]].
 
Бик озак вакытлар буена галимнәрдә яктылыкның асылы турында бердәм фикер булмый. Ике йөз елдан артык каты бәхәс бара. Кайбер физиклар, шул исәптән [[Исаак Ньютон|И. Ньютон]], яктылык ул — яктырткыч җисеменнән очып чыга торган бик вак кисәкчекләр дип исәпли. Икенчеләре: яктылык — ул бөтендөнья фәзасының тутырган үзенә бер төрле матдә — эфирның дулкынсыман тирбәнеше, диләр. [[Михайло Ломоносов|М. В. Ломоносов]] та шул карашны яклый.
[[Файл:Speed of light from Earth to Moon.gif|thumb|820px|center|[[Җир]]дән җибәрелгән яктылыкның [[Ай]]га җитү вакыты.]]
 
Бары тик 1905 елда гына физик [[Альберт Эйнштейн]] яктылыкка кисәкчекләрнең дә, дулкыннарның да сыйфатлары хас булуын исбат итә. Бу ачыштан соң бик күп серле күренешләр аңлашыла төшә.
 
Мәсәлән, ни өчен фототасмада сурәт негатив, ягъни якты урыннар — караңгы, ә караңгы урыннар — якты булып чыга? Хикмәт менә нәрсәдә икән: тасманы каплаган эмульсияне яктылык кисәкчекләре — [[фотон]]нар бомбага тота. Фотоннар күбрәк эләккән урында пленка күбрәк карала, азрак эләккән урында —- азрак карала.
 
Фотоннар, үсемлек яфракларына үтеп кереп, төрле [[химик реакция]]ләр тудыралар, шуның нәтиҗәсендә [[кислород]] бүленеп чыга һәм [[углекислый газ]] йотыла, ә үсемлек үзе үсә.
 
Ә ни өчен тирә-яктагы бөтен нәрсә төрле-төрле төстә? Буяулар нигә төрле-төрле? Болар исә яктылыкның дулкынлану үзенчәлегенә бәйле. Яктылык дулкыннары — алар электромагнит тирбәнешләр. Бу тирбәнешләр радиодулкыннарныкы кебек үк, тик дулкыннарының озынлыгы гына бик кыска.
 
Кызыл төснең дулкыны бер төрле озынлыкта, яшел төснеке икенче төрле (аның дулкыннары кыскарак) була, зәңгәр нурларның дулкыннары тагын да кыскарак. Ак як¬тылык — бөтен төсле нурларның катнашмасы. Ул берәр предмет өс- тенә төшкәндә, бериш дулкыннар йотыла, беришләре кире кайтарыла. Нинди дулкыннар кире кайта¬рылса, без шул төсне күрәбез. Ак кәгазь барлык дулкыннарны да бер төрле дәрәҗәдә кире кайтара, шуңа күрә ул ак булып күренә; кара бәрхет барлык дулкыннарны да йота, шуңа күрә кара булып күренә.
 
[[Кояш]]ның һәм [[йолдыз]]ларның, утның һәм электр чаткысының яктылыгы бик югары температурага кадәр җылынган атомнар тарафыннан тудырыла. Ләкин «салкын яктылык» та була, алар черек агач кисәгеннән, утлы бөҗәктән, җылы диңгезләрдә яши торган микроорганизмнардан, кешеләр үзләре ясаган яктырта торган буяулардан чыга. Бу яктылык та атомнар һәм молекулаларда ба¬ра торган үзгәрешләр нәтиҗәсендә килеп чыга, ләкин моңа инде җы¬лынуның кирәге юк.
 
Яктылык булмаса, Җирдә [[тереклек]] тә булмас иде. Яктылык безгә җылылык алып килә, фәкать шуның аркасында гына безнең плане¬табыз салкын боз кисәгенә әверел¬мичә тора. Үсемлекләр яктылык аркасында гына үсә, аларның яфраклары кислород бүлеп чыгара, һәм һава җан ияләренә сулыш алырга яраклы хәлгә килә.
 
== Терминология ==
''[[Күренүче яктылык]]'' — дулкын озынлыгы якынча 380—760 [[нанометр|нм]] ([[шәмәхә]]дән [[кызыл]] төскәчә) булган [[электромагнит нурланыш]].
 
[[Файл:Speed of light from Earth to Moon.gif|thumb|820px|center|[[Җир]]дән җибәрелгән яктылыкның [[Ай]]га җитү вакыты.]]
«Күренмәүче яктылык» терминын [[Ультрашәмәхә нурланыш|ультрашәмәхә яктылык]], [[инфракызыл яктылык]] һәм [[радиодулкыннар]]га карата кулланалар.
 
Строка 58 ⟶ 74 :
* [[Ультрашәмәхә нурланыш]]
* [[Инфракызыл нурланыш]]
 
== Чыганаклар ==
Кем ул? Нәрсә ул? : балалар энцикл.: 3 т.: кече яшьтәге мәкт. балалары өчен / СССР ПФА; редкол.: А. А. Дорохов, Т. А. Куценко, С. В. Михалков һ. б.; русчадан С. С. Гайфуллина, С. К. Хәкимов, Г. М. Ханов һ. б. тәрҗ. – Казан : Татар. кит. нәшр., Т. 3 : Р – Я. – 1987. – 224 б. – 11800 д.
 
== Сылтамалар ==
Строка 65 ⟶ 84 :
[[Төркем:Оптика]]
[[Төркем:Яктылык| ]]
 
{{Link GA|es}}
[[af:Lig]]
[[an:Luz]]
[[ar:ضوء]]
[[ast:Lluz]]
[[ay:Qhana]]
[[az:İşıq]]
[[bar:Liacht]]
[[bat-smg:Švėisa]]
[[be-x-old:Сьвятло]]
[[bg:Светлина]]
[[bn:আলো]]
[[bpy:লুজ]]
[[br:Gouloù]]
[[bs:Svjetlost]]
[[ca:Llum]]
[[ckb:ڕووناکی]]
[[cs:Světlo]]
[[cy:Goleuni]]
[[da:Lys]]
[[de:Licht]]
[[el:Φως]]
[[en:Light]]
[[eo:Lumo]]
[[es:Luz]]
[[et:Valgus]]
[[eu:Argi]]
[[fa:نور]]
[[fi:Valo]]
[[fiu-vro:Valgus]]
[[fr:Lumière]]
[[fy:Ljocht]]
[[ga:Solas]]
[[gan:光]]
[[gl:Luz]]
[[gn:Mba'erendy]]
[[he:אור]]
[[hi:प्रकाश]]
[[hr:Svjetlost]]
[[ht:Limyè]]
[[hu:Fény]]
[[ia:Lumine]]
[[id:Cahaya]]
[[io:Lumo]]
[[is:Ljós]]
[[it:Luce]]
[[ja:光]]
[[jbo:gusni]]
[[jv:Cahya]]
[[ka:სინათლე]]
[[kn:ಬೆಳಕು]]
[[ko:빛]]
[[ku:Ruhnahî (fîzîk)]]
[[la:Lux]]
[[lb:Liicht]]
[[li:Lèch]]
[[lmo:Lüs]]
[[lt:Šviesa]]
[[lv:Gaisma]]
[[mg:Fahazavana]]
[[mk:Светлина]]
[[ml:പ്രകാശം]]
[[mn:Гэрэл]]
[[mr:प्रकाश]]
[[ms:Cahaya]]
[[mwl:Luç]]
[[nah:Tlāhuīlli]]
[[nap:Luce]]
[[nds-nl:Locht (straoling)]]
[[new:जः]]
[[nl:Licht]]
[[nn:Lys]]
[[no:Lys]]
[[nov:Lume]]
[[nrm:Lumyire]]
[[oc:Lutz]]
[[pdc:Licht]]
[[pl:Światło]]
[[pnb:چانن]]
[[pt:Luz]]
[[qu:Achkiy]]
[[ro:Lumină]]
[[scn:Luci]]
[[sco:Licht]]
[[sh:Svjetlost]]
[[simple:Light]]
[[sk:Svetlo]]
[[sl:Svetloba]]
[[sq:Drita]]
[[sr:Светлост]]
[[su:Cahya]]
[[sv:Ljus]]
[[ta:ஒளி]]
[[te:కాంతి]]
[[tg:Нӯр]]
[[th:แสง]]
[[tl:Liwanag]]
[[tr:Işık]]
[[uk:Світло]]
[[ur:روشنی]]
[[uz:Yorugʻlik]]
[[vec:Łuxe]]
[[vi:Ánh sáng]]
[[wa:Loumire]]
[[war:Lamrag]]
[[yi:ליכט]]
[[yo:Ìmọ́lẹ̀]]
[[zh:光]]
[[zh-min-nan:Kng]]
[[zh-yue:光]]