|
''[[Алтай теле]] бите монда юнәлтә. Бәлки, сез [[Төньяк Алтай теле]] турында мәкаләсен эзлисез.''
'''Кө́ньяк Алта́й теле́''' (ягъни алтай теле) — ике тау-алтай теленең берсе, алтайларныңалтайлыларның төп теле., Алтай җөмһүриятенең рәсми теле. 1948 елгача ойрот теле дип аталган.
== Тасвирлама ==
ЭлеккедәнЭлекке заманнарда көньяк- һәм төнья-төньяк алтай телләре бер тел - алтай теле дип саналган. Ләкин, хәзерге заман [[төрки телләр]] квалификациясе буенча, алар ике аерым тел булып саналаларсанала. ХәлнеКөньяк рәсмиһәм рәвештәтөньяк аерымсөйләмнәрен көньякрәсми һәм төньякрәвештә сөйләмнәрне [[Рәсәй]]нең әзсанлыазсанлы халыкларныңхалыкларының (кумандинкумандиннарның, челканчелканнарның һәм тубалартубаларның) аерым телләре итеп тану хәлне катлауландыра.
[[Бөтенрәсәй 2002 ел халык санын алу]] мәгълүматлары буенча, Рәсәйдә 65 534 кеше алтай телен белүләребелүләрен турында әйтәтаныган<ref>[http://perepis2002.ru/index.html?id=44 Всероссийская перепись населения 2002 года. Том 13. «Коренные малочисленные народы Российской Федерации»]</ref>. Бәяләүләр буенча, аларның ун меңе төньяк-алтай сөйләмнәрендә, ә калганы көньяк-алтайныкында сөйлисөйләшә, шул ук вакытта аларның күбесе алтай-кижи сөйләмендәсөйләмен дә белә. Кайбер мәгълүматлар буенча, алтайлыларның 2 % алтайларпроценты гына алтай телендә ирекле сөйләшә.<ref name="Krugosvet">[http://www.krugosvet.ru/articles/80/1008043/1008043a1.htm Энциклопедия «Кругосвет»]</ref>.
Көньяк Алтай телендә 4 сөйләм бар:
* [[Алтай-кижи (сөйләм)|алтай-кижи]] — хәзерге алтай әдәби теленең нигезе.;
* [[телеут теле|телеут сөйләме]] — [[XIX гасыр]] уртасыннан [[1923 ел]]гача әдәби тел;
* [[теленгит сөйләме]] — [[теленгитлар]] теле;
* [[тубалар сөйләме]] (туба, дьиш/йыш) — төньяк-алтай теле белән арадаш.
Һәрбер сөйләмне ничә кеше белүе турында төгәл мәгълүмат юк. Якынча бәяләүләр буенча, соңгы өч сөйләмнең һәркайсысында 3 мең тирәсе кеше сөйләшә. Башкалар төп алтай телендә сөйлиләрсөйләшә.
[[Кытай]]да [[Канас күле]] янында, сөйләшүчеләр теленгитлар һәм синцзян кыргызларына максималь якын булган, көньяк-алтай теленә якын диалектлар очрый.
«-z-» урынына интервокаль «-j-» булуы сәбәпле, көньяк-алтай теленең хакас телләренә керүе шикле, ул [[кыргыз-кыпчак телләре|кыргыз-кыпчак теле]] булыргадип кирәксаналырга тиеш.
Имлялары өстәмә {{unicode|[[Ҥ]], [[Ј]], [[Ӧ]], [[Ӱ]]}} хәрефләре белән [[кириллица]] ниезендәнигезендә. 1840 еллардан кириллица нигезендәге имля үсеш ала, ә 1928-1938 елларда [[латин имлясы]] кулланыла, ә аннан соң яңадан кириллица.
XIX гасырның язма һәйкәлләре - алтай-ойротларны христианлаштыру вакытында булдырылган инҗил текстларының, изгеләр кыйссалары, догалыкларның тәрҗемәләре. [[1869 ел|1869 елда]] [[Казан|Казанда]] алтай теленең төгәл грамматикасы басыла; 1884 елда - сүзлеге<ref name="Krugosvet" /> басыла. В развитии литературногоӘдәби языкател сыгралоүсешендә роль творчество писателяязучы-просветителямәгърифәтче [[Чевалков, Михаил Васильевич|М. В. ЧевалковаЧевалков]]<ref>[http://etheo.h10.ru/alto01.htm Проект ETHEO]</ref> иҗаты зур роль уйный.
Әдәби тел алтай диалектына нигезләнә. Октябрь инкыйлабына кадәр, әдәби тел, хәзерге вакытта региональ әдәби тел функциясен башкаручы, телеут диалекты үзенчәлекләренә нигезләнгән булган.
Алтай телендә «[[Алтайдыҥ чолмоны]]» [[газит|газиты]] чыгарыла
| 