Контент бетерелгән Контент өстәлгән
|
|
|
[[Файл:BH LMC.png|thumb|250px|right|[[Зур Магеланн Болыты]] галактикасы каршында кара тишекнең сурәтләнгән күренеше. Кара тишекнең [[Шварцшильд радиусы]] белән күзәтүче ераклыгы чагыштырмасы 1:9 тигез]]
[[Файл:BlackHole.jpg|thumb|250px|Кара тишек тирәсендә әйләнә торган кайнар [[плазма (хәл)|плазма]] [[аккреция түгәрәге]]нең сурәтләнгән күренеше]]
'''Кара тишек''' ({{lang-en|black hole}}) — гадәттән тыш зур [[тартым]]лы киңлек[[фәза-вакыт]] өлкәсе, аны хәтта [[яктылык тизлеге]] белән хәрәкәт итүче объектлар да ташлап китә алмыйлар (шулай ук [[яктылык]] квантлары да - [[фотон]]нар).
Бу өлкәнең чиге [[вакыйгалар офыгы]] дип атала, ә аның хас зурлыгы — [[тартым радиусы]]. Иң гади очракта, сферик симметрияле кара тишектә ул [[Шварцшильд радиусы]]на тигез:
биредә ''c'' — [[яктылык тизлеге]], ''M'' — җисемнең массасы, ''G'' — [[тартым даими зурлыгы]].
Мондый киңлек[[фәза-вакыт]] өлкәләре барлыгының теоретик ихтималлыгы [[Эйнштейн тигезләмәләре]]нең төгәл чишелешләреннән килеп чыга. Аларның беренчесен [[1915 ел]]да [[Карл Шварцшильд]] чыгара. Атаманың авторы төгәл билгеле түгел<ref>{{cite web|title=Black Hole|work=World Wide Words|author=Michael Quinion|url=http://www.worldwidewords.org/topicalwords/tw-bla1.htm|accessdate=2009-11-26}}</ref>, әмма аны [[Джон Арчибальд Уилер]] тарата һәм беренче мәртәбә халык алдында [[1967 ел]]ның [[29 декабрь|29 декабрендә]] «Безнең Галәм: мәгълүм һәм мәгълүм булмаган нәрсәләр (Our Universe: the Known and Unknown)» лекциясендә куллана<ref>Лекциянең тексты «Phi Beta Kappa» студент җәмгыяте The American Scholar (Vol. 37, No. 2, Spring 1968) журналында һәм «Sigma Xi» җәмгыяте American Scientist (1968, Vol. 56, No. 1, p. 1–20) журналында басыла. Бу хезмәттәге битне әлеге китапта күчереп бастыралар: V.P. Frolov and I.D. Novikov, Black Hole Physics: Basic Concepts and New Developments (Kluwer, Dordrecht, 1998), p. 5.</ref>. Элегрәк мондый астрофизик объектларны «коллапсланган йолдызлар» яки «[[коллапсар]]лар» ({{lang-en|collapsed stars}} сүзеннән), һәм ушандак «каткан йолдызлар» ({{lang-en|frozen stars}})<ref>[http://www.astrogalaxy.ru/705.html Чёрные дыры во вселенной]</ref> дип атаганнар.
Кара тишекләр чынбарлыкта булуы мәсьәләсе, аларның барлыгы килеп чыгуы тартым теориясе дөреслегенә тыгыз багланышлы. Заманча физикада стандарт тартым теориясе — кара тишекләрне барлыкка килүе ихтималлыгы алдан ышанычлы күрсәтүче [[гомуми чагыштырмалылык теориясе]] булып тора, әмма аларның булуы башка теорияләр кысасыдакысаларында да мөмкин.
== Искәрмәләр ==
|
