Дәүләт-Гәрәй: юрамалар арасында аерма
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Төзәтмә аңлатмасы юк |
|||
Юл номеры - 18:
Мөбәрәк Гәрәй ханның улы. Ул төрек солтаны [[Сәлим I Явыз]]ның басып алу яулары яуларында катншкан һәм Мисыр кампаниясе вакытында үлгән. Мөбәрәк Гәрәй ханның тол хатыны [[Мәхмәд Гәрәй]] (1515—1523 елларда ханлык иткән) һәм [[Сәгадәт Гәрәй]]гә (1524—1532) кияүгә чыккан. 1530-1532 елларда, Сәгадәт Гәрәй дәверендә, Дәүләт Гәрәй ханзадәсе [[калга]] вазифасын биләгән, ләкин [[Сәхиб-Гәрәй]] ханның тәхеткә менүеннән соң ул зинданга ябыла. Иреккә чыгарудан соң ул Истанбулга китә, һәм [[Сөләйман I Кануный]]ның үзеңә каратуга ирешкән. 1551 елда ул аны [[Сәхиб-Гәрәй]] урынына Кырым ханы итеп билгеләнгән.
=== Русия белән сугышлар ===
[[1552]] елның җәен, [[Казан ханлыгы]]н басып алуны булдырмас өчен, Дәүләт-Гәрәй Русиягә беренче яуга чыгып
[[1555]] елда Судбище бәрелешендә урысларга җиңелгән. 1558—1583 еллардагы Ливон сугышы вакытында Русиягә берничә зур яу чапкан.
1555 елда Судбище бәрелешендә урысларга җиңелгән. 1558—1583 еллардагы Ливон сугышы вакытында Русиягә берничә зур яу чапкан. 1569 елда төрек солтаны Сәлим II Әстерханга зур төрек-татар явын оештырылган. [[Кәфә]]дән 17 меңлек Касыйм-паша җитәкчелегендәге төрек гаскәре чыкты, соңрак аларга Дәүләт-Гәрәй җитәкчелегендәге 50 меңлек татар гаскәре кушылды. Төрек {{comment|сәргаскәрлеге|командованиесе}} [[Идел]] һәм [[Тын]] арасында каналны төзәргә, корабларны Иделгә күчерергә, Идел буйлап Әстерханга кадәр төшәргә һәм шәһәрне басып алырга ният иткән. Ләкин төрекләр каналны каза алмаганнар, көймәләрен дә Иделгә сөйрәп күчереп булмады. Көймәләр һәм артиллерияне Каысйм-паша [[Азак]]ка кайтарды, ә үзе хан белән җәяү тәртибендә Әстерханга таба китте. 16 сентябрь көнне төрек-татар гаскәре Әстерханга кадәр барып җитте, ләкин артиллерия булмавы сәбәпле алар кальгане штурмаларга җөрьәт итмәде. 26 сентябрь көнне төрек-татар гаскәре Әстерханнан чигенеп китте. ▼
▲
1571 елның җәен Дәүләт-Гәрәй 40<ref name="stor">''[[Стороженко, Андрей Владимирович|Стороженко А. В.]]'' [[Стефан Баторий и днепровские козаки]] — Киев: типография Г. Л. Фронцкевича, 1904. — 327 с. — С. 34.</ref> меңлек гаскәр белән Русия шәһәрләренә һәләкәтле чапкын ясаган һәм 24 май көнне Мәскәү янына килгән. Шәһәрне яндырып һәм юл уңаеннан [[әсир]]ләрне алу өчен тирә-якка отрядларны җибәреп, ул көньякка, [[Кашира]] һәм [[Рәзән]] тирәсенә китте. Мәскәү явы сөземтәсендә Дәүләт-Гәрәй «Тәхет алган» ({{lang-crh|Taht Alğan, Тахт Алгъан}}) кушаматын алган. Сугыш нәтиҗәсендә якынча 10-80 мең урыс һәлак булган, 60-150 мең исә әсиргә төшкән. Дәүләт-Гәрәй Явыз Иванга илчеләрен җибәрә һәм [[Казан ханлыгы|Казан]] һәм [[Әстерхан|Әстерхан]] ханлыкларны бирүне таләп итә. Әлеге хәлнең куркынычлыгын аңлап, Явыз Иван Әстерханны бирергә ризалыгын белдерә. Ләкин, хәзер бөтен Русияне кулга төшерү өчен уңай момент дип исәпләп, хан бу тәкъдимне кире какты.▼
▲[[1571]] елның җәен Дәүләт-Гәрәй 40<ref name="stor">''[[Стороженко, Андрей Владимирович|Стороженко А. В.]]'' [[Стефан Баторий и днепровские козаки]] — Киев: типография Г. Л. Фронцкевича, 1904. — 327 с. — С. 34.</ref> меңлек гаскәр белән Русия шәһәрләренә һәләкәтле чапкын ясаган һәм 24 май көнне Мәскәү янына килгән. Шәһәрне яндырып һәм юл уңаеннан [[әсир]]ләрне алу өчен тирә-якка отрядларны җибәреп, ул көньякка, [[Кашира]] һәм [[Рәзән]] тирәсенә
1572 елда, төрекләрнең ризалыгын алып, Мәскәүгә яу чабу өчен 120 меңлек гаскәрне туплый, шул исәптә 33 мең төрек, һәм 7 мең төрек яңачирүе (янычары). Июль азагында Кырым гаскәре, зур булмаган урыс {{comment|тоткавылларны|заставаларны}} тар-мар итеп, [[Серпухов]]ка кадәр барып җитте һәм Ука елгасын кичте. Серпухов юлы буйлап Дәүләт-Гәрәй Мәскәүгә таба китте. Серпухов, [[Таруса]], [[Калуга]], [[Кашира]] һәм [[Лопасня (шәһәр)|Лопасня]]да торган урыс воеводалары, кырымлаларга чигенү юлын кисеп, аның артыннан кузгалып киттеләр. 1572 елның 30 июль — 2 август көннәрендә, Мәскәүдә 50 км ераклыкта, Молоди авылы янындагы [[Молоди янындагы бәрелеш|бәрелешендә]] кырым-төрек гаскәре каты җиңелүгә дучар ителгән.▼
▲[[1572]] елда, төрекләрнең ризалыгын алып, Мәскәүгә яу чабу өчен 120 меңлек гаскәрне туплый, шул исәптә 33 мең төрек, һәм 7 мең төрек яңачирүе (янычары). Июль азагында Кырым гаскәре, зур булмаган урыс {{comment|тоткавылларны|заставаларны}} тар-мар итеп, [[Серпухов]]ка кадәр барып җитте һәм Ука елгасын кичте. Серпухов юлы буйлап Дәүләт-Гәрәй Мәскәүгә таба китте. Серпухов, [[Таруса]], [[Калуга]], [[Кашира]] һәм [[Лопасня (шәһәр)|Лопасня]]да торган урыс воеводалары, кырымлаларга чигенү юлын кисеп, аның артыннан кузгалып киттеләр. 1572 елның 30 июль — 2 август көннәрендә, Мәскәүдә 50 км ераклыкта, Молоди авылы янындагы [[Молоди янындагы бәрелеш|бәрелешендә]] кырым-төрек гаскәре каты җиңелүгә дучар ителгән.
Тормышның азагында Дәүләт-Гәрәй уллары — Мәхмәд-Гәрәй һәм Әдил-Гәрәй арасында мөнәсәбәтләр киеренкеләнгән.
Дәүләт I Гәрәй 1577 елның 29 июлендә [[чума]]дан вафат булган. [[Бакчасарай]]да җирләнгән.
== Шулай ук карагыз ==
* [[Кырымлыларның Мәскәү явы (1571)]]
| |||