Чехия: юрамалар арасында аерма

Контент бетерелгән Контент өстәлгән
Marat-avgust (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Marat-avgust (бәхәс | кертем)
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 47:
|Сәгать поясы= CET ([[UTC+01:00|UTC+1]], [[җәй вакыты|җәен]] [[UTC+2]])
}}
'''Че́хия''' ({{lang-cs|Česko}}), рәсми атамасы '''Че́хия ҖөмһүриятҖөмһүрияте''' ({{lang-cs|Česká republika}}) — [[Үзәк Аурупа]]да урнашкан [[дәүләт]]. Төньякта [[Польша]], төньяк-көнбатыш һәм көнбатышта [[Алмания]], көньякта [[Австрия]], көнчыгышта исә [[Словакия]] белән чиктәш. Чикләрнең гомуми озынлыгы — 1 880 км. Илнең башкаласы — [[Праһа]] каласы. Хәзрге Чехия составына түбәндәге тарихи өлкәләр керәләр: Боһемия ({{lang-cs|Čechy}}), Моравия ({{lang-cs|Morava}}) һәм Чех [[Силезия|Силезиясе]] ({{lang-cs|české Slezsko}}). Элек Боһемия Чех кыйраллыгының үзәге булган.
 
[[1999 ел]]дан Чехия [[НАТО]] әгъзасы, [[2004 ел]]дан ул [[Аурупа Берлеге]]нә керә.
 
== Тарих ==
Чехия территориясендә кеше палеолит дәвереннән башлап яши. Безнең эрага кадәр 400-елларда бу бирдә кельтләр, б.э. 1 гасырда кельт кабиләләрнең бойи төркеме яшәгән (Чехиянең латыйн һәм алман исеме Боһемия шуннан чыккан). Беренче меңъеллык уртасында Чехиядә славян кабиләләре күпчелекне тәшкил итә башлады. 7 гасырда Чехия җирләрендә ''Само дәүләте'', 9—10 гасыр башында Бөек Моравия дәүләт составына кергән. 10 гасырда пәйда булган Прага кенәзлеге башлангыч чех дәүләтенең үзәге булып калды. 1198 елда кыйраллыкка әйләнде. 1310—1437 елларда чех җирләре Люксембурглар династиясе биләмәсе составында булган.
 
=== Урта гасырлар ===
15 гасырның беренче ярымында Чехиядә көчле иҗтимагый-инкыйлаби, милли-азатлык хәрәтләре булып үттеләр (мәсәлән Гусчылар хәрәкәте). 1526 елда Чехия Һабсбурглар империясе составына мохтарият (автонномия) хокукы белән кергән. 1618—20 елларда чех күтәпрелешләрне бастырылганнан соң, аның провинциясенә әйләнде. 18 гасырның азагы — 19 гасырның беренче ярымында чех теле, милли мәдәниятне саклау һәм үстерү өчен милли хәрәкәт үсеш алды. 19 гасырның 30—40 елларында ул сәяси төс ала башлады. 1867 елда [[Австрия-Маҗарстан|Австрия-Маҗарстанның]] Австрия өлеше составына керде.
Беренче меңъеллык уртасында Чехиядә славян кабиләләре күпчелекне тәшкил итә башлады. 7 гасырда Чехия җирләрендә ''Само дәүләте'', 9—10 гасыр башында Бөек Моравия дәүләт составына кергән. 10 гасырда пәйда булган Прага кенәзлеге башлангыч чех дәүләтенең үзәге булып калды. 1198 елда кыйраллыкка әйләнде. 1310—1437 елларда чех җирләре Люксембурглар династиясе биләмәсе составында булган.
 
15 гасырның беренче ярымында Чехиядә көчле иҗтимагый-инкыйлаби, милли-азатлык хәрәтләре булып үттеләр (мәсәлән [[Гусчылар хәрәкәте]]). 1526 елда Чехия [[Һабсбурглар]] империясе составына мохтарият (автонномия) хокукы белән кергән. 1618—20 елларда чех күтәпрелешләрне бастырылганнан соң, аның провинциясенә әйләнде. 18 гасырның азагы — 19 гасырның беренче ярымында чех теле, милли мәдәниятне саклау һәм үстерү өчен милли хәрәкәт үсеш алды. 19 гасырның 30—40 елларында ул сәяси төс ала башлады. 1867 елда [[Австрия-Маҗарстан|Австрия-Маҗарстанның]] Австрия өлеше составына керде.
1918 елда [[Австрия-Маҗарстан]] таркалгач, Чехия Словакия белән берләшеп мөстәкыйль [[Чехословакия]] Җөмһүриятене тәшкил иттеләр.
 
=== Бәйсез дәүләт ===
1918 елда [[Австрия-Маҗарстан]] таркалгач, Чехия [[Словакия]] белән берләшеп мөстәкыйль [[Чехословакия]] Җөмһүриятене тәшкил иттеләр.
 
1938 елның октябрь башында Алмания Чехословакиянең Судет өлкәсен, 1939 елның мартта барча чех җирләрене басып алды һәм аны ''«Боһемия ва Моравия протектораты»'' бип игълан итте. [[Икенче бөтендөнья сугышы|Икенче бөтендөнья сугышыннан]] Чехословакия совет тәэсире зонасына эләкте һәм социалистик дәүләтенә әверелде. Фирка җитәкчелегенең либераллаштыру һәм «кеше йөзле социализм»ны булдыру омтылышлары [[Варшава килешүе]] дәүләтләре тарафыннан бастырыла.
 
1992 елның ноябрендә Чехословакия парламенты 1993 елның 1 гыйнвардан чехословак федерациясе туктатылганлыгы турындагы федераль кануны нигезендә Чехия суверен дәүләтенә әверелгән.
== Дәүләт төзелеше ==
Чехия — суверен, демократик дәүләт. Гамәләдге конституциясе 1992 елның 16 декабрендә кабул ителгән һәм 1993 елның 1 гыйнвардан көчен кергән. [[Дәүләт]] башлыгы — президент, ул парламентның ике пулатлары тарафыннан 5 ел мөддәтенә сайланыла. Канун чыгаручы органы — депутатлар палатасы һәм Сенаттан гыйбарәт парламент. Башкарма хакимият органы — президент тарафыннан тәгаенләнгән хөкүмәт.