Wikipedia

Удмуртия: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
IanraBot (бәхәс | кертем)
1 234 896 үзгәртергә
Marat-avgust (бәхәс | кертем)
79 055 үзгәртергә
Төзәтмә аңлатмасы юк
Юл номеры - 39:
Башкаласы — [[Ижау]] шәһәре.
 
== ЧиктәшлекГеография ==
 
{|class="wikitable"▼
=== Чиктәшлек ===
▲{| class="wikitable"
!Як!![[Русия Федерациясе субъектлары|РФ субъекты]] яки дәүләт
|-
Строка 47 ⟶ 49 :
|Көнчыгыш|| [[Пермь крае]]
|-
|Көньяк|| [[Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы|Татарстан]]
|-
|Көньяк-көнчыгыш|| [[Башкортстан]]
|-
|}
 
== Тарих ==▼
''Моны да карагыз: '''[[Вятка губернасы]]'''''▼
=== Урта гасырлар ===▼
[[XV гасыр]]да көньякта торган удмуртлар [[Казан ханлыгы]] составында, ә төньякта торган [[удмуртлар]] — Мәскәү дәүләт составында булганнар. Казан ханлыгы җимерелүдән соң, удмуртлар бер дәүләттә яши башлаганнар.▼
 
=== Русия составында ===▼
XVII–XVIII гасырларда җирләрне үзләштерү башланган, беренче предприятиеләр төзелгән. 1750- һәм [[1760-еллар]]да Ижау һәм Воткинск заводлар торгызылган.▼
 
[[1889 ел]]да хәзерге Удмуртиянең төньякта беренче тимер юл үткәргән иде.▼
 
=== РСФСР составында ===
==== Вотяк (Удмурт) автономияле өлкәсе ====
Вотяк автономияле өлкәсе 1920 елның 4 ноябрендә барлыкка килгән. Автономия составына элекке Вятка губернасын Глазов, Алабуга, Малмыж һәм Сарапул өязләре кергән. Башта (4.11.1920–2.06.1921) өлкәсенең үзәге [[Глазов]]та иде, ләкин 1921 елда ул Ижауга күчерелгән.▼
 
===== [[1926]] елда милли состав =====
* [[удмуртлар]] — 52,3 %,
* [[руслар]] — 43,3 %,
* [[татарлар]] — 2,3 %,
* [[бисермәннәр]] — 1,2 %.
 
1929 елда Түбән Новгород өлкәсе составына кергән.▼
 
1932 елның 1 гыйнварында исеме '''[[Удмурт автономияле өлкәсе]]''' итеп үзгәртелгән.▼
 
1934 елның 28 декабрендә '''[[Удмурт АССР]]'''га үзгәртеп корылган; [[1935]]–[[1937]] елларда [[Киров крае]] составына кергән. [[1937 ел]]да [[Киров өлкәсе]] составыннан [[Удмурт АССР]] составына Воткинск, Сарапул, Каракулино һәм Кыяс районнары күчереләләр.▼
 
[[Бөек Ватан сугышы]] вакытында Удмуртиягә ~40 предприятие эвакуацияләндгән.▼
 
==== Хәзерге заман ====▼
[[1991 ел]]ның 11 октябрендә [[Удмурт АССР]] Югары Советы республиканың [[суверенитет]]ын игълан итте. [[1994 ел]]да Удмуртия Республикасының Конституциясе кабул ителде.▼
 
== География ==
[[Рәсем:Удмуртия.png|250px|thumb|Удмуртиянең картасы]]
Республика Урта Уралның көнбатышында урнашкан. Көнчыгыштан көнбатышка озынлыгы — 180 км, төньяктан көньякка — 270 км. Иң югары ноктасы — 332 м — республиканың төньяк-көнбатышында урнаша.
 
=== Климат ===
Удмурития континенталь климат зонасында урнаша. Урта ел температурасы — +1,0...+2,5&nbsp;°C. Елнның иң җылы ай — июль (+17,5...+19&nbsp;°C), иң салкын — гыйнвар (−14...−15&nbsp;°C). Максималь температуралар +38...+39&nbsp;°CCка кадәр җитә, минималь температура 1978 елның 31 декабрендә күзәтелгән һәм ул –50&nbsp;°CCны тәшкил иткән<ref>http://www.izh2.ru/izhevsk/klimat.php</ref>. Урта ел явымнар саны — 500–600 мм.
 
Уртача еллык явым-төшемнәр саны — 500–600 мм, вегетация чоры якынча 150 көнне тәшкил итә.
=== Файдалы казылмалар ===▼
==== Нефть ====
Респуликада 114 нефть чыганагы бар. Запаслар — 300 млн. т.
 
Кар капламы ноябрь башында-уртасында барлыкка килә. Кар капламы 160-175 көн ята, аның уртача биеклеге 50-60 см га җитә.
==== Торф ====
Удмуртияда 619 торф чыганагы бар, 204,7 млн. т гомуми запас белән.
 
▲=== Файдалы казылмалар ===
Удмуртия байлыкларының нигезе булып [[нефть]] тора. Ачыклаган сәнәгый запаслары 300 млн тоннаны тәшкил итәләр, дәүләт балансында 114 нефть чыганагы тора, шуларның 72се эшкәртелә, ә 32се — сәнәгый үзләштерүгә әзер.<ref>http://www.udmurt.ru/about/info/news/?ELEMENT_ID=2334</ref>
=== Гидрография ===
{| class="standard sortable"
Строка 118 ⟶ 84 :
 
Республика территориясендә 600 тан артык буалар, аларның иң зурысы — [[Ижау буасы]]. Көньякта Удмуртия [[Түбән Кама сусаклагычы]] белән, ә көнчыгышта —- [[Воткинск сусаклагычы]] белән юыла.
 
▲== Тарих ==
Хәзерге Удмуртия территориясендә беренче торак урыннар б. э. кадәр 8-6 мең ел элек барлыкка килә башлый. [[Коми Республикасы|Коми]] һәм [[удмуртлар]] бабалары белән бәйле берничә мәдәният (Ананьино, Пьяный Бор, Полом, Чүпче) булуы мәгълүм. Удмурт халкының формалашуы безнең эраның 1-2 меңьеллыкларның чигенә туры килә.
 
1135—1136 елларда гарәп сәяхәтчесе [[Әбү Хәмид әл-Гарнати]] [[Идел буе Болгары|Болгар]] дәүләтенә сәяхәт кылган; аны тасвирлап, ул яза ''«Болгарларның Вису һәм Ару дигән өлкәләре бар, алар хәрәҗ'' (ягъни җир өчен салымны)'' түлиләр».''
 
Урыс елъеязмаларында беренче удмуртлар беренче тапкыр [[1181 ел|1181 елда]] ''<span lang="ru" dir="ltr">отяки</span>'' исеме астында телгә алынганнар.
 
▲=== Урта гасырлар ===
▲[[XV гасыр]]да көньякта торган удмуртлар [[Казан ханлыгы]] составында, ә төньякта торган [[удмуртлар]] —исә Мәскәү дәүләтдәүләте составында булганнар. Казан ханлыгы җимерелүдән соң, удмуртлар бер дәүләттә яши башлаганнар.
 
▲=== Русия составында ===
▲''Моны да карагыз: '''[[Вятка губернасы]]'''''
 
▲XVII–XVIII гасырларда җирләрне үзләштерү башланган, беренче предприятиеләрширкәтләр төзелгән, аерым үсешне металлургия һәм коралны җитештерү алган. 1750- һәм [[1760-еллар]]да иң эре сәнәгый ширкәтләре Ижау һәм Воткинск заводларзаводлары торгызылгантөзелгәннәр.
 
▲[[1889 ел]]да хәзерге Удмуртиянең төньяктатөньягында беренче тимер юлюллар үткәргәнтөзелгән идебулган.
 
=== Совет чоры ===
1918-1919 елларда Удмуртия территориясендә акгвардиячеләр һәм Кызыл Гаскәр арасында бәрелешләр булганнар.
 
▲[[Вотяк автономияле өлкәсе|Вот автономияле өлкәсе]] 1920 елның 4 ноябрендә барлыкка килгәноештырылган. Автономия составына элекке [[Вятка губернасынгубернасы]]<nowiki/>ның [[Глазов өязе|Глазов]], [[Алабуга өязе|Алабуга]], [[Малмыж өязе|Малмыж]] һәм [[Сарапул өязе|Сарапул]] өязләре кергәнкергәннәр. Башта (4.11.1920–2.06.1921) өлкәсенеңөлкә үзәге булып [[Глазов]]та идешәһәре билгәләнгән, ләкин [[1921 елдаел]]<nowiki/>да улүзәк [[Ижау|Ижауга]] күчерелгән.
 
▲1929 елда Түбән Новгород өлкәсе составына кергән.
 
▲1932 елның 1 гыйнварында исеме '''[[Удмурт автономияле өлкәсе]]''' итеп үзгәртелгән.
 
▲1934 елның 28 декабрендә '''[[Удмурт АССР]]'''га үзгәртеп корылган; [[1935]]–[[1937]] елларда [[Киров крае]] составына кергән булган. [[1937 ел]]да [[Киров өлкәсе]] составыннан [[Удмурт АССР]] составына [[Воткинск районы|Воткинск]], [[Сарапул районы|Сарапул]], [[Каракулино районы|Каракүл]] һәм [[Кыяс районы|Кыяс]] районнары күчереләләр.
 
▲[[Бөек Ватан сугышы]] вакытында Удмуртиягә ~40 предприятиеширкәт эвакуацияләндгән.
 
▲==== Хәзерге заман ====
▲[[1991 ел]]ның 11 октябрендә [[Удмурт АССР]] Югары Советы республиканың [[суверенитет]]ын игълан итте. [[1994 ел]]да Удмуртия Республикасының Конституциясе кабул ителде.
 
== Халык ==
Строка 312 ⟶ 311 :
 
== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр}}{{Удмуртия}}
 
{{Rq|stub}}
{{Удмуртия}}
{{Фин-угыр дәүләтләр һәм автономияләр}}
{{Русия республикалары}}
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Удмуртия