Tuqtamış xan: юрамалар арасында аерма

| avtoğraf =

}}

'''Tuqtamış xan''' — (?-1406) — [[Altın Urda]] xanı (1380-1395), [[Төмән|Tömän]] (Seber) xanı (1400-1406), [[Çıñğız xan]] ulınıñ Cuçi näselennän bulğan. Böyek nizağlaşu däweren tuqtağan, [[Altın Urda]]nı berläştergän, Aqsaq Timer höcüm itkänçe däwlätne nığıtqan.

 

Kük Urdanıñ möstäqillek däğwalawı Sarayda Orıs xan (Möxämmät) idärä itkändä, XIV yözneñ 70 nçe yıllarınnan uq başlana. Ämma xan Kük Urdağa ayırılıp çığarğa irek birmi, Qaspiy buyındağı Manğışlaqnıñ başlığı Tuyxucanı cäzalap ütertä. Anıñ ulı Tuqtamış äle yäşräk bula, başıma citmägäyläre dip, Aqsaq Timer yanına qaça. Timerilär däwläte Çığıtay ulusında barlıqqa kilgän häm xäzergä Üzbäkstan cirlären bilägän däwlät bula.

==Tuqtamış häm Aqsaq Timer: duslıq==

[[Aqsaq Timer]] (Tamerlan) äle ul çağında mäşhür cihangir bulmıy. Ämma alda dönyanı yawlap alu yulında qayçandır köçle-qodrätle bulğan, xälsezlänsä dä, äle baylığın cuymağan Altın Urdanı buysındıru niäten ğämälgä aşıru öçen anıñ täxetenä üzenä buysınğan keşene utırtıp quyu naçar bulmas ide, dip fiker yörtä. Juçi näselennän çıqqan älege yegettän dä qulayrağı yuqtır, monıñ xälennän kilerder, dip, Tuqtamışqa açıq çıray kürsätä.

Aqsaq Timer xanzadäne zurlap qabul itä, älegä yawlap alınmağan qalalar, şul isäptän Kük Urdanıñ säyäsi märkäze Sığanaq belän idärä itü wazifasın yökli. Şunnan inde ul qalalarnı yawlap alu öçen xan ulına ğäskär bülep birä. Ämma Orıs xannıñ ulları Tuqtamış ğäskären öç märtäbä ciñälär. Fäqät dürtençe bäreleştä genä Tuqtamış, xannıñ keçe ulı Timermälikneñ ğäskären tar-mar itä, üzen cäzalap ütertä (bu waqıtta inde Orıs xan üze ülgän bula).

Şunnan inde Tuqtamış, zur ğäskär tuplap, könbatışqa yünälä—äwwäl Xaräzemne, annarı Saraynı yawlap ala häm küptän tügel Dmitriy Donskoy tarafınnan ciñelgän Mamaynı Saraydan sörep çığara. Ämma ul monıñ belän genä dä qänäğätlänmi, tömän artınnan qua kitep, [[Qalqa]] yılğası buyında anıñ östenä kilep çığa häm böten ğäskären tar-mar kiterä. Xurlıqlı bu ciñelüdän soñ [[Mamay]] [[Qırım]]ğa qaça, anda isä genuyalılar anıñ başına citälär. Şulay itep, Tuqtamış üzenä qarşı tora alırday tömännän dä arına häm böten Altın Urda däwlätenä xan bulıp täxetkä utıra. Bu xäl 1380 yılnıñ közge aylarında bula.

===[[Mäskäwneñ buysındıruı (1382)]]===

* [[Mäskäwneñ buysındıruı (1382)]] da qarağız

 

Yarıysı uq xälsezlängän [[Altın Urda]] belän idärä itüne Tuqtamış tulısınça üz qulına aludan, ämer-boyırıqların märkäzdä genä tügel, yıraqtağı uluslarda da ütätüdän başlıy. İke yıldan inde [[Mäskäw]]gä yaw çaba — anda [[Dmitriy Donskoy]]nı 23-26 avgustında 1382 yılda yañadan Altın Urdağa buysındırıp, elekkegeçä yasaq tülärgä mäcbür.

Ul arada Tuqtamışnıñ köçen-qödräten şul zamannıñ mäşhür idäräçese — Litvanıñ olı kenäze Yağaylo da tanıy. Tatarnıñ aqsöyäkläre Tuqtamışnı Oluğ xan dip atıy başlıylar, Batu häm Üzbäk kebek xannar da zamanında bu däräcäne yörtmägännär.

 

 

==Tuqtamış: Şöhrät häm dansızlıq ==

Tuqtamışnıñ soñğı ciñelüe 1398 yılnı [[Altın Urda]]nıñ yaña xanı [[Timer Qotlığ]] ğäskäre belän suğışqanda bula. Qayber mäğlümatlarğa qarağanda, Tuqtamışnı qartlıq könendä yarannarı da taşlap qaldıra, häm ul 1406 yılda Könbatış Seberdä ülä. Qayçandır qodrätle wä şöhrätle xan bulıp, [[Altın Urda]]nı berläşterügä, nığıtuğa böten köçen birgän böyek şäxesneñ yazmışı änä şulay tämamlana.