Япония: юрамалар арасында аерма

[[Японнар]] үзләре илләрен «Ниппон» яки «Ниһон» дип атыйлар. Беренче вариант күбрәк рәсми булып кулланылса, икенчесе гади сөйләшүдә кулланыла.

 

 

== Тарих ==

{{Төп мәкалә|Япония тарихы}}

[[Япон архипелагы]]нда беренче кешеләр 40 меңъеллыкларда (б. э. к.) яши башлыйлар. Бу япон палеолит дип аталган чор 12 меңъеллыкка (б. э. к.) кадәр дәвам итте. Борынгы Япония халкы күбрәк [[ау]] һәм [[җыю]] белән шөгыльләнгән, беренче хезмәт коралын таштан ясаганнар. Бу чорда [[Керамика|керамик]] савыт-саба булмаган, шуңа күрә бу периодны шулай ук ''керамикага кадәр чор'' буларак атыйлар<ref>Кузнецов Ю. Д., Навлицкая Г. Б., Сырицын И. М. История Японии: Учеб. для студ. вузов, обучающихся по спец. «История». — М.: Высш. шк., 1988. — С. 8. — 432 с. — 30000 экз. — ISBN 5-06-001204-2</ref>. 12 000 елдан (б. э. к.) [[мезолит]]ка һәм [[неолит]]ка туры килгән [[джомон]] чоры башлана. Шул чорның иң зур үзенчәлекләре — керамиканы куллану һәм Япон архипелагы формалашуы.

 

Якынча 500 елда (б. э. к.) [[Яйой]] чоры старт ала. Бу вакытта [[дөге]] утырту башланды, тегү станогын куллану, металларны үзләштерү, диварлы шәһәрләрне төзү башлана<ref>Елисеефф В., Елисеефф Д. Японская цивилизация. — М.: АСТ, 2008. — С. 35—37. — 528 с. — ISBN 978-5-9713-7611-8</ref>. Бу яңалыкларны Япониягә [[Кытай]] һәм [[Корея]]дән килгән иммигрантлар кертәләр.

 

 

250 елда [[яйой]] чоры тәмамлана һәм [[Кофун]] чоры башлана. Шул период вакытында иң мөһим вакыйгаларның берсе — [[Ямато дәүләте]] барлыкка килү. Кофун әкрен генә [[538]] елда [[Асука чоры]]на күчә. Аның үзенчәлекләре — Пекчедан килгән [[буддизм]] таралышы, кытайлардагы сыман үзәкләштерелгән дәүләт барлыкка килү, «''ритсуре''» исемле беренче кануннар җыентыгы барлыкка килү. Шулай ук бу чорда [[япон мәдәнияты]] үсүе тизләнә башлый.

[[784]] елда Император Камму башкаланы Нарадан [[Нагаока-ке]]ка күчерә, ләкин инде [[794]] елда ул хәзерге [[Киото]]га күчә. Шулай итеп [[Хейан чоры]] башлана, шул чор өчен япон милли мәдәнияты үсеше хас. Кана исемле әлифбаны уйлап чыгару кытай теле урынына япон телендә язу мөмкинчелеген бирде. Шул чорда әдәбият та үсә башлый: «Кокинвакашу» шигъри әсәр языла.

 

 

[[1318]] елда тәхеткә Годайго килә, ләкин хакимлекне үз кулында тота алмый. Аның улы Ашикага Такауҗи сёгун статусын ала һәм Япониядә 1392 елга кадәр көрәшкән ике император һәм сёгун системасы барлыкка килә. 1467 елда зур граждан сугышы башлана. Шулай итеп смута вакыты — [[Сенгоку чоры]] башлана<ref>Елисеефф В., Елисеефф Д. Японская цивилизация. — М.: АСТ, 2008. — С. 75—82. — 528 с. — ISBN 978-5-9713-7611-8</ref>.

 

 

17 гасырда Япония изоляция юлына баса.

[[1854 ел]]да [[АКШ|американ]] коммодор Мэттью Перри Японияне изоляция сәясәтен туктатырга өнди. [[Бакумацу]] чорында Япония берничә тигез булмаган килешүне имзалый һәм икътисадый вә сәяси кризиска эләгә. 1868 елда булган граждан сугышы нәтиҗәсендә сёгунат бетерелеп, үзәкләштерелгән император идарәсе астында булган дәүләт барлыкка килде. Шул вакытларда Япония дөнья мәмләкәтенә әйләнә, күп кенә территорияләрен үзенә куша.

 

 

[[1937 ел]]да Япония [[Кытай]]ның күпчелек территорияләренә керә һәм [[япон-кытай сугышы]]н башлый. Моннан соң [[АКШ]] Япониягә икътисадый [[эмбарго]]ны белдерә<ref>No Choice But War: the United States Embargo Against Japan and the Eruption of War in the Pacific. — McFarland, 1995. — ISBN 0-7864-0141-9</ref>. [[1941 ел]]ның [[7 декабрь|7 декабрендә]] Япониягә [[Перл-Харбор]]га хөҗүм ясый һәм [[АКШ]]ка сугыш игълан итә. Бу [[АКШ]]ны [[Икенче дөнья сугышы]]нда катнашырга мәҗбүр итә. [[1945 ел]]ның 6 һәм 9 август көннәрендә булган [[Хиросима]] һәм Нагасакига каршы атом коралын кулланганнан соң Япония сугышта катнашуын туктату турындагы акт имзалый.

== Дәүләти-сәяси төзелеш ==

{{main|Япония сәяси структурасы}}

Япония — [[конституцион монархия]]. [[1947 ел]]ның [[3 май|3 маенда]] гамәлгә кергән Конституция буенча Япония императоры — «дәүләт һәм халык бердәмлеге символы», бөтен карарларны министрлар кабинеты кабул итә. Дипломатик очрашуларда император дәүләт башлыгы ролен үти. 1989 елдан Япония императоры — [[Акиһито]], аның варисы принц [[Нарухито]].

 

Хөкүмәт рәисе — [[Япония премьер-министры]]. Шушы урынга бер парламент вәкилен император сайлый. Премьер-министр — министрлар кабинетын төзи. [[2009 ел]]дан бу вазыйфаны үтәгән [[Юкио Һатояма]] <ref>[http://www.azatliq.org/content/news/1824026.html Юкио Һатояма Япониянең яңа премьеры булып расланды]</ref> халык арасында абруе төшү сәбәпле хакимияттән үз теләге белән киткәч, Япония парламенты хакимияттәге Демократик фирканең яңа җитәкчесе [[Наото Кан]]ны яңа премьер-министр итеп сайлап куя<ref>[http://www.azatliq.org/archive/news/20100604/570/570.html?id=2061934 Япониядә яңа премьер итеп Наото Кан сайланды]</ref>. Ләкин [[2011 ел]] вакыйгылары сәбәпле, ул да ышанычсызлык тудырып, вазифасыннан китә. [[2011 ел]]ның [[2 сентябрь|2 сентябреннән]] Япония премьер-министры — [[Йошиһико Нода]]<ref>[http://www.azatliq.org/content/news/24312375.html Япония парламенты хөкүмәтнең яңа башлыгын сайлады]</ref>.

 

 

=== Парламент ===

Япониянең югары дәүләт хакимлеге органы һәм бердәнбер канун чыгару органы — [[Япония парламенты|парламент]]. Ул ике пулаттан (Киңәшчеләр һәм вәкилләр пулаталары) тора. Вәкилләр пулаты һәр 4 ел сайланган 480 депутаттан, киңәшчеләр пулаты исә һәр 6 ел сайланган 252 депутаттан тора. Япониядә 20 яшьтән башлап сайлауларда һәркем тавыш бирергә хокуклы.

 

 

=== Хәрби көчләр ===

[[Япония Конституциясе]]нең тугызынчы маддәсе Япониягә хәрби көчләрне тотырга һәм сугышларда катнашырга рөхсәт итми. Хәзерге Япония хәрби көчләре иминлек көчләре буларак атала һәм аларның эшчәнлеге катгый контроль астында. Гадәттән тыш хәлләр сәбәпле премьер-министр парламент ризалыгы белән кайбер хәрби көчләр белән идарә итә ала. Экстремаль хәлләрдә андый ризалык постфактум (ягъни хәлләрдән соң) алынырга мөмкин.

 

 

=== Тышкы сәясәт ===

 

Япония күрше илләр белән берничә территориаль бәхәстә катнаша. Рәсми Япония хөкүмәте позициясенә күрә, [[Русия]] составына кергән [[Курил утраулары]] Япония территориясенә керә. Шул сорау аркасында Япония һәм Русия арасында тынычлык килешүе һаман имзаланмаган. Шулай ук Япония [[Көньяк Корея]] территориясенә кергән [[Лианкур утраулары]]н үзенеке буларак саный. Япониягә кергән [[Сенкаку утраулары]]н исә [[Кытай]] һәм [[Тайвань]] үз территориясе буларак дәллиләргә тели.

== География ==

{{Төп мәкалә|Япония географиясе}}

 

Архипелангның иң зур [[утрау]]лары: [[Хоккайдо]], [[Хонсю]], [[Сикоку]] һәм [[Кюсю]]. Шулай ук ил составына 6 848 кечкенә утрау керә.

== Административ-территориаль бүленеш ==

{{Төп мәкалә|Япония административ бүленеше}}

Япония беренче чиратта 47 префектурага бүленә. Һәр префектура префект тарафыннан идарә ителә (Хоккайдо очрагында — губернатор белән). Аларның үз канун чыгару һәм административ аппаратлары бар. Җиңеллек өчен префектуралар еш кына аерым административ берәмлек булмаган регионнарга берләшәләр.

 

Үз чиратында префектуралар округларга, махсус шәһәрләргә һәм уездларга бүленәләр.

 

 

{{Иң зур шәһәрләр

== Халык ==

{{Төп мәкалә|Япония халкы}}

[[2009 ел]]да Япониядә якынча 127,47 млн кеше яшәде<ref>http://www.mid.ru/ns-rasia.nsf/1083b7937ae580ae432569e7004199c2/2e88d9b6a65749f643256a53003b8bf2?OpenDocument</ref>. [[2007 ел]] мәгълүматларына караганда халыкның 89,07 %-ы шәһәрләрдә яшиләр. Халыкның 98 %ы – [[японнар]]. Милли азчылыкларны монда рюкюсцлар, кореялеләр, кытайлар, филиппиннар, япон бразилияләр һәм япон перулылар тәшкил итә. [[2005 ел]]да Япониядә якынча 1,56 млн кеше чит илләрдән килгән.

Япониядә иң озын гомер итүчеләр яши. [[2009 ел]]да урта яшәү озынлыгы 82,12 яшьне тәшкил итте<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2102rank.html The World Factbook: Rank order — Life expectancy at birth] (ингл.).</ref>. Ләкин Япониядә иң зур төркем – 65 яшьне узган картлар. Бу күп социаль проблемаларна тудыра.

 

== Транспорт ==

 

Шулай ук Япониядә тимер юллар нык популяр. Монда җиде төп ширкәт бар. Якынча 250 тиз йөрүче поезд бар. Япон машинистлары үз пунктуальлеге белән мәшһүр.