Wikipedia

Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse: юрамалар арасында аерма

Тарихны интерактив карап чыгу
← Алдагы төзәтмәКиләсе төзәтмә →
Контент бетерелгән Контент өстәлгән
КүрсәтмәлеВики-текст
к ı
Юл номеры - 27:
== Postulatlarnıñ matematik yazması ==
[[File:light cone.svg|thumb|Öç ülçäneşle [[waqıt]]-[[fäza]] konusı.]]
Maxsus çağıştırmalılıqnıñ tögel matematik yazmasında bez 4-ülçämle waqıt-kiñlekne ''M'' ([[Minkowski]] kiñlegen) qullanabız. Bu sistemdäge noqtalar - waqiğalar idelär; fizik cisemlär şundıy kiñlektä linilär (cisem noqta bulsa) yä kisäklär (cisem noqta bulmíçabulmıyça). Linilär yä kisäklär cisemneñ xäräkäten taswírlap birälär; cisemdä başqa fizik sífatlarsıyfatlar da bar: [[energiä]], [[moment]], [[mass]], [[qorılma]], h.b..
 
''İnetialİnertsial küzätüçe'' terminneterminnı qullanabız. Här inertialinertsial küzätäçedä üz ''inertialinertsial başlap sanaw sistemesisteması'' bar. Bu sistemsistema ''M'' kiñlege waqíğalarınawaqiğalarına [[koordinatkoordinatlar sistemsisteması]] <math>(x_1,x_2,x_3,t)</math> bula. Bu başlap sanaw sistemesisteması başqa fizik sífatlarınasıyfatlarına koordinatlar birä. <math>(p_1,p_2,p_3,E)</math> cisemneñ moment häm energi öçen, <math>(E_1,E_2,E_3,B_1,B_2,B_3)</math> electromagnit qır öçen, h.b..
 
Birelgän berar nindi ike inertial küzätüçe, berençe başlap sanaw sistemennänsistemasınnan ikençegä äwerelüçe [[koordinatlar transformasísıtransformatsiase]]. Bu transformasí <math>(x_1,x_2,x_3,t)</math> koordinatlarğa genä tügel, böten fizik koordinatlar öçen yaraqlı ide: moment häm energi <math>(p_1,p_2,p_3,E)</math>, h.b.. Transformasí qanunnarın tenzor matematigınnan çığarırğa bula.
 
Här fizik qanun inertialinertsial başlap sanaw sistemeneñsistemasınıñ koordinatlarında yazılğan tigezlämälär (differential tigezlämälär dä) sistemendäsistemasında yazılırğa bula. Bu tigezlär waqıt-kiñlegendä törle cisemnärene törle koordinatlarğa bäylä. Ürnäklär: [[Makswell tigezlämäläre]], [[Ньютон законнары#Ньютонның беренче законы|Newton'nıñ berençe qanunı]].
 
1. Berençe Postulat ([[Çağıştırmalılıq prinsibe]])
: Här fizik qanun inertialinertsial koordinatlar transformasílardan soñ invariantlı qala.<!-- Thus, if an object in spacetime obeys the mathematical equations describing a physical law in one inertial frame of reference, it must necessarily obey the same equations when using any other inertial frame of reference.-->
 
2. İkençe Postulate (''c''-nıñ daimilege)
: <math>0 < c < \infty</math> şuldíşundıy ısulı belän bilgelängän absolút konstant bar bula. Ägär ''A'', ''B'' isemle <math>F</math> inertialinertsial başlap sanaw sistemendäsistemında <math>(x_1,x_2,x_3,t)</math> häm <math>(y_1,y_2,y_3,s)</math> koordinatlı ike waqíğawaqiğa ikençesedä (<math>F'</math> isemle) <math>(x'_1,x'_2,x'_3,t')</math> häm <math>(y'_1,y'_2,y'_3,s')</math> koordinatlar bulsalar,
:: <math>\sqrt{(x_1-y_1)^2 + (x_2-y_2)^2 + (x_3-y_3)^2} = c(s-t)</math> häm <math>\sqrt{(x'_1-y'_1)^2 + (x'_2-y'_2)^2 + (x'_3-y'_3)^2} = c(s'-t')</math> bulsa genä.
 
İkençe Postulat raslawınça, ber başlap sanaw sistemendä ''c'' tizlekle cisem başqalarda tağın ''c'' tizlege belän xäräkät itä. İkençe Postulat Berençedän häm Maxwell'neñ tigezlämälärdän matematikçä çığarıla ikän, şundíşundıy oçraqta ''c'' şulay çığara: <math>c = 1/\sqrt{\mu_0 \epsilon_0}</math>. Çönki Maxwell'neñ tigezlämälär electromagnit nurlaşuın yaqtı kebek yörtä, ''c''-nı [[yaqtılıq tizlege]] bularaq qullanalar.
 
İkençe Postulatnı anıñ üzeneñ tögelräk yuraması qullanırğa bula. Kiñlek-waqıt intervalı inertial başlap sanaw sistemlären alışqaç, invariant bulıp qala. Berar nindi ''A'' häm ''B'' waqíğalarwaqiğalar öçen:
:<math> c^2 (s-t)^2 - (x_1-y_1)^2 - (x_2-y_2)^2 - (x_3-y_3)^2 = c^2 (s'-t')^2 - (x'_1-y'_1)^2 - (x'_2-y'_2)^2 - (x'_3-y'_3)^2</math>
ide. Başlap sanaw sistemeläre arasında transformasíları öçen qanunnar çağıştıru bu qanun qullanırğa bula; [[Lorentz transformasíları]]n qara.
Юл номеры - 50:
[[Pseudo-Rieman küptabaqlı kiñlege]]n qullanğaç, Postulatlarnıñ matematik küzallawı qısqarala.<!--The postulates of special relativity can be expressed very succinctly using the mathematical language of [[pseudo-Riemannian manifold]]s. The second postulate is then an assertion that the four-dimensional spacetime ''M'' is a pseudo-Riemannian manifold equipped with a Lorentzian metric ''g'' of signature (3,1), which is given by the flat [[Minkowski metric]] when measured in each inertial reference frame. This metric is viewed as one of the physical quantities of the theory, thus it transforms in a certain manner when the frame of reference is changed, and it can be legitimately used in describing the laws of physics. The first postulate is an assertion that the laws of physics are invariant when represented in any frame of reference for which ''g'' is given by the Minkowski metric. One advantage of this formulation is that it is now easy to compare special relativity with [[general relativity]], in which the same two postulates hold but the assumption that the metric is required to be Minkowski is dropped.-->
 
[[Galileo çağıştırmalılığı]] - maxsus çağıştırmalılıqnıñ nä-relátivistik limitçä töre <math>c \to \infty</math>. Bu theoridäteoridä berençe postulat üzgärmä, ikençe postulat şulay üzgärä:
 
: Ägär ''A'', ''B'' waqíğalardawaqiğalarda <math>F</math> isemle inertial başlap sanaw sistemendäsistemasında <math>(x_1,x_2,x_3,t)</math> häm <math>(y_1,y_2,y_3,s)</math> koordinatları häm başqa inertialinertsial sistemendäsistemasında (<math>F'</math>) <math>(x'_1,x'_2,x'_3,t')</math> häm <math>(y'_1,y'_2,y'_3,s')</math> koordinatlar bulsa, <math>s-t = s'-t'</math> ide. Ägär <math>s-t=s'-t'=0</math> da bulsa,
::<math>\sqrt{(x_1-y_1)^2 + (x_2-y_2)^2 + (x_3-y_3)^2} = \sqrt{(x'_1-y'_1)^2 + (x'_2-y'_2)^2 + (x'_3-y'_3)^2}</math> ide.
 
[[Klassik mexanika]] häm [[Newton'nıñ tartılışı]] Galileo çağıştırmalılığı belän ezlekle bula, ämma maxsus çağıştırmalılıq belän ezlekle bulmíbulmıy. Kiresençä, Maxwell'neñ tigezlämäläre Galileo çağıştırmalılığı belän elekle bulmíbulmıy (fizik äferneñ buluın iğlan itüçe postulattan başqa). Oçraqlarnıñ küpçelegendä maxsus çağıştırmalılıqta fizik qanunar (härkemgä mäşhür <math>E=mc^2</math> dä) maxsus şağıştırmalılıqnıñ postulatlardan häm ''nä-relátivistik limitlärdälimitlarda qullanılğan maxsus çağıştırımalılıq qanunnar klassik mexanikaça başqarılğan'' hípotezenängipotezasınnan çağırıla.
 
== Maxsus çağıştırmalılıqnıñ statusı ==
 
Maxsus çağıtırmalılıq theorisenteorisen böten fizik cämäğät qabul itä. TheorigäTeorigä qarşawçı eksperiment näticäläre xata bulıp sanalalar. [[Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse]] eksperimentlärgäeksperimentlarga täñgätäñgäl kilä, şunlıqtan gravitasínıñ başqalar theorilärgäteorilärgä ([[Brans-Dicke theoriseteorise]] kebek) yul qardırma.
 
== Maxsus çağıştırmalılıqnıñ näticäläre ==
 
* İke waqíğawaqiğa waqıt arası invariant bulmíbulmıy, bu ara küzätüçelärneñ başlap sanaw sistemläreneñsistemalarınıñ çağıştırma tizlegenä bäyle. ([[Lorentz transformasí tigezlämäläre]]n qara)
* Ber başlap sanaw sistemdäsistemasında ber ük waqıtta bulğan ike waqíğalarwaqiğa başqa sistemdäsistemasında törle waqıtlarda bula alalar ([[sínxronlıqsinxronlıq]]).
* Ber cisemneñ ozınlığı törle küzätüçedä törle bulıp ala. ([[Lorentz transformasí tigezlämäläre]]n qara)
* [[İgezäklär paradoksı]]: kosmosta yaqtı tizlegenä yaqınnan oçuçı ber igezäk, Cirgä[[Cir]]gä qaytqaç, üze bertuğanı üzennän tizräk qartayğan tabaçaq.
 
== Absolút başlap sanaw sistemsisteması bulmaw ==
 
Maxsus çağıştırmalılıq buyınça absolút başlap sanaw sistem bulmíbulmıy; '''''böten''''' daimi tizlekle küzätüçelär çağıştırmaça böten fizik qanunnarı '''bertörle''' başqarılırğa tieş.
 
== Mass, moment häm energi ==
Юл номеры - 76:
Bu metodlar moment häm energi bilgeläw öçen qullanalar.
 
Birelgän ''M'' masslımassalı ''v'' tizlege belän baruçı cisem. Energine häm momentnı şulay itep çığarabız:
:<math>E = \gamma m c^2\,</math>
:<math> p = \gamma m v \,</math>
Юл номеры - 85:
- ''relátivistik energi-moment tigezläre''.
 
Küp tapqır keçeräk tizleklär öçen [[Taylor räte]] belän approksimasíapproksimatsia itelgän γ-nı qullanırğa bula:
:<math> E \approx m c^2 + \begin{matrix} \frac{1}{2} \end{matrix} m v^2 \,</math>
:<math> p \approx m v \,</math>
Юл номеры - 92:
Şundí formulalardan ber cisem xäräkät itmäsä, (''v'' = 0 häm γ = 1) nul-energi çığarıla:
:<math>E = m c^2 \,</math>
Bu ''xäräkätsezle energi'' ide. Bu Newton theorigäteorigä qarışma, çönki ul daimi ide.
 
Bu formula buyınça çağıştırmalılıqta ''mass energineñ başqa töre ide''. TBu formula atom-töş massları öçen bik möhim. Massnıñ arasına kürgäç, bez atom-töş reaksínıñ energine farazlana alabız. Bu formula [[20. yöz]]neñ fizik açıqlarınıñ iñ möhime.
 
=== MassMassa ===
 
Çağıştırmalılıqta massnıñ ike bilgelämä qullanıla. Berençese: ''invariant mass'' yä ''xäräkätsezle mass''. Bu massmassa böten inetialinetsial başlap sanaw sistemlärendäsistemalarında daimi ide. Bu massmassa tizlekkä bäyle bulmíbulmıy.
 
İkençese ''[[relátivistik mass]]'' ide:
Юл номеры - 105:
:<math> E = M c^2 \,</math>
:<math> p = M v \,</math>
böten başlap sanaw sistemlärdäsistemalarında yaraqlı. Tizlek nul bulsa relátivistik häm inertialinertsial masslarmassalar bertigez bulalar.
 
Relátivistik massmassa skalár tügel (törle küçärlärdä ul törle ide).
 
== Maxsus çağıştirmalılq postulatlarınıñ testläre ==
 
* [[MichelsonMixelson-Morley eksperimenteeksperimentı]] - äfer cile
* Hamar experimenteexperimentı - äfer taşqını öçen kirtä
* [[Trouton-NobleNobl experimenteexperimentı]] - kondensatornıñ äylänmä momentı
* [[KennedyKennedi-ThorndikeTorndayk experimenteexperimentı]] - waqıtnıñ qısuı
* Nurlaşu theoriseteorise experimente
 
== Monı da qara ==
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/wiki/Maxsus_çağıştırmalılıq_teoriäse