Контент бетерелгән Контент өстәлгән
|
|
|
[[19 ğasır]]dän [[yaqtılıq]], [[elektr]] häm [[magnetizm]]'nıñ [[elektromagnit qırı]] aspektları añlaşılırğa başlıylar. Maxwell'nıñ tigezlämälär buyınça tizlätüçe qorılmalar yaqtılıq tizlege belän cäyelüçe elektromagnit nurlaşunı çığara. Tigezlämälär nurlaşu tizlegeneñ çığanaqnıñ tizlegennän bäysezlegen kürsätälär. Bu mexanik dulınnarğa oxşaşlığınnan kilep çığa. [[Mixelson-Morley eksperimentı]]nnan soñ şundıy nätcägä kitälär: nurlaşuınıñ tizlege çığanaq tizlegenä häm küzätüçe tigezlegenä bäyle bulmıy, ul ''invariant'' ide.
[[Hendrik Lorentz]] häm başqalar elektromegnit köçlärenneñ küzätüçe urnaştıruına bäylelärne kürep alalar. Ber sistemada berençe toruçı küzätäçe ber ölkäsendä qırnı "kürmi", ä ikiençese xäräkätläderüçe küzätäçe "kürä". Lorentz stasionarstatsionar äfer çağıştñrmaçaçağıştırmaça xäräkäte ''[[Lorentz-Fitzgerald qısqartması]]'' teoriäse nigezenä sala. Soñraq bu teoriäne qatı täñqit itälär.
Lorentz [[Lorentz transformasítransformasiäse tigezlämäläre|üz transformasítransformasiäse tigelämälären]] täqdim itsä dä, EinsteinEynşteyn'nıñ kertelgän öleşe bu tigezlämälärtigezlämlär bigräk tä fundamental theoridänteoridän çığaru. Bu theoriteoriä äferneñ qarşılıqnı taläp itmi. EinsteinEynşteyn närsä bar küzätüçegä ''invariant'' bula belän qızıqsına. Maxsus çağıştırmalılıq buyınça Lorentz-FitzgeraldFitzcerald'nıñ qatlawlı toyılğan transformasílarıtransformasiälär ğädi geometriädän häm [[Pifagor]] theoremnärennänteoremmalarınnan çığarıla. Bu theorineñteoriäneñ original iseme ([[Almança]]dan tärcemä itelgän) "İnvariantlar TheoriseTeoriäse". [[Maks Plank]] "çağıştırmalılıq" terminen täqdim itä, çönki theorineñteoriäneñ fikerläwendä ike küzätüçelär ber bergä çağıştırılmaça xäräkätlänälär.
Maxsus çağıştırmalılıq tuqtawçı häm tigez tizlege belän xäräkätlänüçe (''inertialinertsial başlap sanaw sisteme''ndäsistemasındä buluçı) cisemnär öçen qullanalar, ğädättä. Törle ''inertialinertsial başlap sanaw sisteme''ndäsistemasındä terkäp quyğan cisemneñ urınlaştıruıurınlaştırıluı häm tigezlege Lorentz transformasítransformatsiäse tigezlänäläre aşa täñgäl kilälär. Şunnan zur ğomumíğomumi xata çığarıla: maxsus çığıştımalılıq tizläneş belän xäräkätlänüçe cisemnärgä dä qullanırğa bulmíbulmıy, dilär. Bu yalğış. Mäsälän, [[relátivistikrelätivistik raket]] mäs'äläsemäsäläse. Maxsus çağıştırmalılıq daimi gravitationgravitatsion qırında tizläneş belän xäräkät itüçe häm äylänüçe başlap sanaw sistemendäsistemasendä buluçı cisemnär öçen xäräkätlär farazlanırğa bula. Ämmä almaşınuçan gravitationgravitatsion qırındağı cisemnärneñ xäräkätlären ciñel häm matur taswírlaptaswirlap birä almíbızalmıybız.
== Maxsus çağıştırmalılıq theorise postulatları ==
|
