Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse: юрамалар арасында аерма

'''Çağıştırmalılıq teoriäse''' yä '''Maxsus çağıştırmalılıq teoriäse''' - ul [[1905]]. yılda bastırılğan [[Albert Einstein]]'nıñ [[fizik]] teorise. Anıñ belän [[Newton fizikası]]n almaştırdı, häm [[elektromagnitizm]]tä [[Maxwell'neñ tigezlämäläre]] yärdämendä kürsätkän. Bu theori maxsus atlı, çönki çağıştırmalılıqnıñ Einstein prinsiplärendä [[tartılu köçe]] qaramağan. Un yıldan soñ Einstein [[Ğomumi çağıştırmalılıq teoriäse]]n bastırıla, bu theorigä [[tartılu köçe]] kertkän.

[[Image:Relativity of Simultaneity.svg|thumb|"A" häm "B" waqiğalarnıñ tärtibe: yäşel sanawxisap sistemasında ber ük waqıtta, zängärdä - "B", qızılda - "A" berençe urın ala.]]

Çağıştırmalılıq prinsiben [[Galileo Galiley]] kertä. [[Aristotel]]neñ qaraşın yuqqa çığarğaç, ul şunnan ğíbarät bula: xäräkät, tigez turı xäräkät ayıruça, berär närsägä çağıştırmaça bula, absolút başlap sanaw sisteme bulmíbulmıy. Galileo xäzerge zamannarda da yaraqlı [[ Galileo transformasílar]]tigezlämäläre kertä. Galileo xäräkätneñ biş qanunqanunın kertä. Newton anı yaxşırtıp, xäräkätneñ öç qanunqanunın ğına qaldıra.

Bu qanunar qatı cisemnär öçen eşlilär, yaqtıyaqtılıq öçen alar eşlämilär. Newton'ça yaqtıyaqtılıq - ul kisäkçeklär("corpuscular") ide, soñraq fiziklär "arqılı dulqınnar modele" qullanışlıraq bulu fikeregä kilälär. Mexanik dulqınnar moxítta küçälär, yaqtıyaqtılıq öçen dä şundí model qullana başlílar. Bu hípotetik moxít "äfer" yä "luminiferous aether" atı ala. "Äfer"dä ber-bersenä qarşı kilüçelär parameterlär dä bar: dulqın tizlege zur bulu öçen ul bik tığız bulırğa tieş, ämmä bu tığızlıq Cirne tuqtatırğa tieşmi. Bu fiker - absolút başlap sanaw sisteme fikerenä oxşaş, ämma monda äfer absolút sistemneñ başı bula.