Бруней
Бруне́й, Бруней-Даруссалам (малайча Brunei Darussalam) – Көньяк-көнчыгыш Азиядә урнашкан дәүләт (солтанлык). Чикләрен Көньяк Кытай диңгезе юа. Малайзия белән чиктәш. Мәйданы – 5,8 мең кв. чакрым. Халык саны – 388 мең (2009). Башкала – Бандар-Сери-Бегаван шәһәре. Дәүләт Милләтләр дуслыгы составына керә.
 Байрак
 Илтамга
| |
| Шигарь | A kingdom of unexpected treasures  |
|---|---|
| Башкала | Бандар-Сери-Бегаван |
| Халык саны | 428 697 (2017) |
| Нигезләнгән | 1984 |
| Сәгать кушагы | UTC+08:00 |
| Рәсми тел | малай теле, инглиз теле |
| География | |
| Мәйдан | 5,765.313533 км² |
| Координатлар | 4.4°N 114.56667°E |
| Сәясәт | |
| Канун чыгару органы | Бруней парламинте |
| Дәүләт башлыгы | Хассанал Болкиах |
| Хөкүмәт башлыгы | Хассанал Болкиах |
 | |
| Икътисад | |
| Акча берәмлеге | Бруней дуллыры |
| Туу күрсәткече | 1.75 (2021) |
| КПҮИ | 0.829 (2021)[1] |
| Яшәү озынлыгы | 77.203 ел (2016)[2] |
| Башка мәгълүмат | |
| Ярдәм телефоннары | |
| Электр аергычы төре | BS 1363[3] |
| Автомобил хәрәкәте ягы | сул[4] |
| Челтәр көчәнеше | 240 вольт[3] |
| Телефон коды | +673 |
| ISO 3166-1 коды | BN |
| ХОК коды | BRU |
| Интернет домены | .bn |
Физик-географик характеристикаҮзгәртү
Географик урнашуҮзгәртү
Бруней Көньяк-Көнчыгыш Азиядә, Калимантан утравының төньяк-көнбатыш ярында урнашкан һәм ул Малайзиянең 30 чакрым тирәсе территориясе белән бүленгән ике аерым өлкәдән тора. Төньякта илне Көньяк Кытай диңгезе юа. Диңгез яр буе бертөрле түгел, төньяк-көнчыгышта күпсанлы утраулары белән Бруней култыгы бар ә көнбатышта комлы сөзәк яр өстенлек итә.
Рельеф һәм геологик төзелешҮзгәртү
Көнбатыш Бруней – калкулыклы түбәнлек, көньякта таулыклар урнашкан. Көнчыгыш өлеш яр нык сазлыклы буе тигезлегеннән тора. Иң югары нокта – Букит Пагон (Bukit Pagon) тавы 1.850 м.
КлиматҮзгәртү
Климат тропик, экваториаль. Көньяк Кытай диңгезе акваториясеннән килүче муссоннар тәэсиренә дучар. Һава температурасы бөтен ел дәвамында 26о С тирәсендә. Ил территориясенең 75% дымлы тропик урманнар алып тора.
| Ай | Гый | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Ел |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Уртача югары температура (°C) |
27.8 |
27.8 |
29.2 |
29.1 |
29.5 |
28.1 |
28.4 |
28.3 |
28.0 |
27.5 |
27.4 |
28.0 |
|
| Уртача түбән температура (°C) |
16.1 |
16.0 |
19.5 |
20.9 |
20.9 |
23.7 |
23.1 |
23.3 |
25.3 |
23.1 |
19.2 |
16.6 |
|
| Явым-төшем күләме (мм) | 277.7 | 138.3 | 113.0 | 200.3 | 239.0 | 214.2 | 228.8 | 215.8 | 257.7 | 319.9 | 329.4 | 343.5 |
Су ресурсларыҮзгәртү
Дәүләттә зур елгалар һәм күлләр юк. Булган елгалар – Бруней (елга)Бруней, Тудонг, Тембуронг, Белайт илнең көньяк өлешендәге калкулыклардан төньякка таба агып, Көньяк-Кытай диңгезенә коялар.
ТарихҮзгәртү
XVI гасырда Бруней Калимантан утравының шактый зур өлешен һәм берничә күрше утрауларны алып торган кодрәтле феодаль дәүләт булган. Шундый итеп аны 1522 елда Фернандо Магеллан экспедициясе диңгезчеләре күргән була.
1839 елда солтан хезмәтендә булган авантюрист Дж.Брук монда фетнә күтәрә һәм үзенә төньяктагы җирләрне (Саравак) буйсындыра. Солтаннан Брук «раҗа» титулы ала. «Ак раҗалар» идарәсеннән соң Саравак Малайзия кулына күчә.
1888 елда бөтен Бруней Британ протекторатына әйләнә. 1959 елда, берничә фетнәдән соң, Бөек Британия Брунейга эчке мәсьәләләрне чишү буенча мохтарият бирә, ә 1984 елның 1 гыйнварында тулы бәйсезлек игълан ителә.
1992 елда «Малай ислам монархиясе» концепциясе кабул ителә. Солта Хәссәнәл Болкиах җәмгыятьнең сак модернләштерү сәясәте алып бара.
Дәүләт төзелешеҮзгәртү
Дәүләт һәм хөкүмәт башлыгы – солтан. Ул шулай ук дәүләттәге мөселманнарның дини лидеры да. Хөкүмәттә, гадәттә, солтанның якын кешеләре әгъза булып торалар.
Административ бүленешҮзгәртү
Бруней даирә дип аталучы 4 округка бүленгән.
Тембуроң округын Малайзия территориясе башка округлардан аерып тора.
Округлар мүким кечерәк районнарга бүленәләр.
ХалыкҮзгәртү
Халык саны – 395 мең (2010 елның июленә карата)
Еллык үсеш – 1, 73%
Уртача тормыш дәвамлылыгы – ир-атларда 74 ел, хатын-кызларда 78 ел.
Этник состав:
- малайлылар – 66 %
- келаяннар, ибаннар, меланау, дусуннар, мурутлар, даяклар - 8%
- кытайлылар - 11%
- калганнар:аурупалылар, һиндлылар һ.б.
Белем дәрәҗәсе – ир-атларда 95 %, хатын-кызларда 90% (2001 елгы җанисәп буенча)
Шәһәр халкы – 75%. Халык тыгызлыгы – 62 кеше/км². Брунейда халык тигез урнашмаган: халыкның 1/3 тирәсе башкалада яши, ә калган өлеше нефть промысселары районнарында урнашкан.
ДинҮзгәртү
Рәсми дин – ислам (аны халыкның 67% тота), 13 % - буддистлар, 10% - христианнар (күбесенчә протестантлар), 10% - калганнар (гадәттә, абориген культлары). 1980-еллар ахырында «Малай ислам монархиясе» концепциясе кабул ителә, ул исә Бруней территориясендә исламның төп роль уйнавы белән бергә, барлык диннәрнең дә тигез хокуклы булуы һәм хөрмәт ителүен күздә тота.
Христиан конфессияләреннән монда протестанлык һәм католицизм таралган. Конфуцианлык һәм даосизм кытай мәхәлләләрендә яшәп килә.
ИкътисадҮзгәртү
Бруней икътисадының нигезен нефть (елына 10 млн т дан артык) һәм табигый газ табу тәшкил итә. Аларның экспорты дәүләткә тулаем җыемнарның 90% күләмендә байлык бирә. Нефть һәм газның бай запаслары аркасында Бруней Азиядә яшәү дәрәҗәсе буенча беренче урыннарда тора.
Авыл хуҗалыгы зәгыйфь үсеш алган, туклану продуктларының 80% Бруней читтән кертә. Монда дөге, яшелчәләр, җимешләр үстерелә, тавыклар, үгезләр, кәҗәләр үрчетелә.
СылтамаларҮзгәртү
- ↑ https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.
- ↑ http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
- ↑ 3,0 3,1 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.
- ↑ http://chartsbin.com/view/edr.