Баланово мәдәнияте

Баланово мәдәнияте яки Баланово культурасы (рус. Балановская культура) — Урта Идел һәм Нократ-Ветлуга арасындагы территориядә урнашкан бронза гасыр археологик мәдәният.

Фатьяново культурасы (алсу). Ареалның көнчыгыш өлеше аерым баланово культурасына бүленә.

1950 елда О. Н. Бадер тарафыннан аерым культура итеп бүленгән[1], аны А. Х. Халиков хуплый[2] . D. A. Крайнов Баланово һәйкәлләр төркемен Фатьяново культурасының җирле версиясе дип саный.

Ул исемен Баланово каберлегеннән алган.

Баланово мәдәнияте дүрт этапка бүленә: Баланово, Атликасы, Ошпандино һәм Хуласюча [3] .

Терлекчелек үзгәртү

Баланово кешеләре йорт хайваннары — дуңгызлар һәм вак мөгезле терлек, ә б.э. кадәр — II мең э. га кадәр-эре мөгезле терлек һәм атлар үрчетү осталыгына ия булганнар[4]. Аерым алганда, Баланово каберлегендә үгез, сарык, ат һәм дуңгыз сөякләре табылган[5]. Иделнең уң як ярында Сурә елгасы тамагында урнашкан Васильсур бистәсендә, Баланово чоры катламында, кыргый хайваннарның, 33 баш йорт хайванының — эре һәм вак мөгезле терлекнең, дуңгызларның һәм атның калдыклары белән беррәттән, 195 сөяк-эре һәм вак мөгезле терлекнең, дуңгызларның һәм атның табылуы ачыклана [6]. В. С. Соловьев күзәтүләре буенча, башта балановчылар терлекчелекне үстерү өчен иң кулай Иделнең уң ярын һәм Нократ-Ветлуга районнарының биек җирләрен били, шул ук вакытта җирле (фин-пермь) халкы хуҗалык алып бару өчен аз яраклы булган урманлы түбән урында яши[7] .

Авыл хуҗалыгы үзгәртү

Баланово кешеләре Идел-Нократ төбәгендә беренче игенчеләр булган, күрәсең. Алар урманнан чистартылган җирләрне файдаланып, ярдәмче-утлы игенчелек белән шөгыльләнгән[8] .

Технология һәм һөнәрчелек үзгәртү

Баланово халкы үгезләрне кораллы көч итеп ничек кулланырга белгәннәр, алар тәгәрмәчле транспорт белән ике тәгәрмәчле арба рәвешендә таныш булганнар [9] .

Урал буенда алар металлургия җитештерү үзәген булдыра. Ул Идел буе тау металлургия үзәге Нократ-Казан бакыр комлыклары ятмалары төркеме базасында нигез салына[10]. Балановчылар руда ятмаларын эшкәртү, металл эретү белән генә шөгыльләнмиләр, ә бәлки бакыр предметларны формаларда коюны да белгәннәр.

Антропологик төр үзгәртү

Балановчылар, фатьяновчылар кебек үк, биек кәүдәле һәм грациаль (нечкә, авыр түгел), тар йөзле Урта диңгез антропология тибына ия булган [11]. Аның чыганаклары Днепр һәм Висла елгалары арасында күзәтелә [12]. Вакыт узу белән, аборигеннар белән аралашканда, балановчылар Урал расасының үзенчәлекләренә ия була.

Бу төбәктә Баланов халкы чит халык була, һәм ул анда, мөгаен, б. э. к. 3 нче меңьеллыкта барлыкка килгән. Антропологик яктан бу халык тар йөзле, Көнчыгыш Урта диңгез тибында булган[13]

А. A. Казарницкий сүзләре буенча фатьяновчылар һәм балановчылар төрен «Урта диңгез» дип атау дөрес түгел. Бронза чорының урман (чыгышы белән Үзәк Европа) һәм Кавказ популяцияләре кайбер параметрлар буенча бер-берсеннән дөрес аерыла, аларны формалаштыру төрле юллар белән бара, алар арасында охшашлык бик ерак туганлык белән генә аңлатылырга мөмкин[14] .

Этно-лингвистик бәйләнеш үзгәртү

Корыч савыт культурасы халкын, шул исәптән фатьяновчыларны һәм балановчыларны, ДНК чорына төньяк прото-оинд-европа кешеләренә - әле бүленмәгән балтыйк-славян - алманнар общинасына керткәннәр[15] [16] .

Мәдәни йогынты үзгәртү

Гомумән, Баланово культурасының йогынтысы җирле фин-угор культуралары үсешендә зур прогрессив роль уйный. Нәкъ менә балановчылардан фин-пермьлеләр йорт хайваннары: эре һәм вак мөгезле терлек, дуңгызлар, ат үрчетү буенча беренче гамәли күнекмәләр ала. Пермьлеләр үсеше өчен балановчылардан калган металлургия комплексы һәм алардан алынган гади металлургия һәм тимерчелек кәсепләре мөһим булган. Нәкъ менә балановчыларның йогынтысы абориген фин-угор халкының җитештерүче хуҗалык һәм металлургия үсешенә хәлиткеч этәргеч бирә[17]

Искәрмәләр үзгәртү

  1. Бадер О. Н. К вопросу о балановской культуре // Советская этнография. 1950. № 1.
  2. Халиков А. Х. Балановские памятники в Татарии // Краткие сообщения института археологии. 1964.— Вып. 97.
  3. История земли Низовской от сотворения мира
  4. Смирнов А. П. Возникновение производящего хозяйства и финно-угры // Congressus Quartus internationalis fenno-ugristarum. Budapest, 1975. S. 187.
  5. Бадер О. Н. Балановский могильник. Из истории лесного Поволжья в эпоху Бронзы. М., 1963. С. 277.
  6. Петренко А. Г. Первые следы появления домашних сельскохозяйственных животных в лесных районах Среднего Поволжья // Древности Среднего Поволжья. Археология и этнография марийского края.— Йошкар-Ола, 1987.— Вып. 13.— С. 146.
  7. Соловьев Б. С. Финал волосовских древностей и формирование чирковской культуры в Среднем Поволжье // Поздний энеолит и культуры ранней бронзы лесной полосы европейской СССР. Археология и этнография марийского края. Йошкар-Ола, 1991. Вып. 19. С. 59-60.
  8. Краснов Ю. А. Раннее земледелие и животноводство в лесной полосе Восточной Европы. М., 1971. С. 17-18.
  9. Бадер О. Н., Халиков А. X. Балановская культура. Эпоха бронзы лесной полосы СССР, С.75 — 76. // Серия: Археология СССР. М.: 1987.— 472 с.
  10. Черных Е. Н. История древнейшей металлургии Восточной Европы. М., 1966.— С. 77.
  11. БАЛАНОВО • Большая российская энциклопедия - электронная версия, archived from the original on 2019-03-28, retrieved 2020-12-25 
  12. Акимова М. С. Палеоантропологические материалы из Балановского могильника // Бадер О. Н. Балановский могильник. Из истории лесного Поволжья в эпоху бронзы. М., 1963.
  13. Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая, Руссиян С.Ф.С.Р. Советская этнография, Выпуски 1-4. — Изд-во Академии наук СССР, 1950.
  14. Казарницкий А. А. Векторы миграций степного населения Восточной Европы в эпохи средней и поздней бронзы (по палеоантропологическим данным) // Культуры степной Евразии и их взаимодействие с древними цивилизациями.— СПб, 2012. Т. 2.— С. 126—132.
  15. Эпоха бронзы лесной полосы СССР. Археология СССР.— М.: Наука, 1987.— С. 75.
  16. Напольских В. В. Введение в историческую уралистику.— Ижевск: УдмИИЯЛ, 1997.— С. 159—160.
  17. Голдина Р. Д. Основные этапы взаимодействия финно-пермян с другими этносами в древности и средневековье (конец III тыс. до н. э. — XVI в. н. э.) // Славянский и финно-угорский мир вчера, сегодня.— Ижевск: УдГУ, 1996.— С. 4-6.

Шулай ук карагыз үзгәртү

Әдәбият үзгәртү

Сылтамалар үзгәртү