Möhämmäd Ğayaz İsxaqıy

Möxämmät Ğayaz İsxaqî atlı ir-bala bu dönyağa 1878 yılnıñ 23 fevral köne Ğiläcäddin atlı ber mulla ğäiläsendä kilä.

1938. yıldan alıp, 1954. yılğa çaqlı bulğan unaltı yıllıq çornı qaplağan waqıt eçendä Ğayaz İsxaqıynı tanıp, anı ruxıy häm ictimağıy yaqtan añlaw öçen citärlek zaman dip ışanam. Bu ışanıçqa tayanıp, şunı töğäyen räweştä äytep uzmaqçı bulam: Ğayaz İsxaqıy - här närsädän elek Tatar xalqınıñ böyek yazuçısı häm sälätle dramaturgı bula. Bu yuğarı ike sıyfatqa iä ber keşe / humanizm belän suğarılğan täqdirdä genä mäğnävi icat barlıqqa kiterä ala. Humanizm-tolerans belän häm kileşüçänlek belän cihazlanğan oçraqta ğına keşelek dönyasına şähäsärlär tudıra ala. Ğayaz İsxaqıy säyäsät säxnäsenä çıqqannan soñ, anı tar-şovinist millätçe häm çit millätkä doşman dip atawçılar buldı. Bu isä çınbarlıqnı tupas räweştä bozu bulıp tora.

Altın Urda däwläteneñ cäğräfiä wäzğiäte, ber-berenä qapma-qarşı bulğan dini, milli, ictimağıy, säyäsi häm iqtisadi töşençelärne oçraşu noqtası bulu säbäple, Tatar xalqının tarixı hiç tä şoma häm tigez barmadı. Meñ biş yöz yıllıq tarixıbız buyınça İdel yılğasında bik zig-zaglı ağışlar buldı, bik qurqınıçlı dulqınnarğa säxnä buldı. Bu kiñ / Bolğar däwläte, Altın Urda, Qazan xanlığı cäğräfiäsendä ike milli törkem, töp töşençelek küzgä çağıldı:

Törki tamırdan Tatarlar - ber meñ biş yöz yıldan birle; Slaván ıruğınnan Urıslar - ber meñ yöz yıldan birle ğömer sördelär. Kürengänçä, Tatarlar / Urıslardan dürt yöz yıl elegräk İdel-Ural buyların yawlap yäşäp kildelär. Bu süzlärdän son töp temabızğa qaytıyq äle. Min monda tarix därese birergä telämim. Tik, Ğayaz İsxaqıynıñ tuğan yılı 1878gä, yöz dä yegerme biş yıl elekke çorğa qaytabız. Ul çorda, Urıs imperiäse çit illärne yawlap kiñäyep bara ide. Patşa Aleksander II 1882 yılda azatlıq taläp itüçe terrorçılar tarafınnan üterelä. Anıñ urınına täxetkä utırğan Aleksander III, çın mäğnädä ike yözle säyäsät alıp bara. Tışqı dönyada Fransiä, Angliä häm Almaniä arasında köçlär tigezlegen urnaştıru yulı belän, tınıçlıq kiterüçe patşa isemen qazanu uñışına ireşä.

Şul uq tınıçlıq färeştäse Aleksandr III il eçendä ğomum xalıqnıñ 35 protsentın täşkil itüçe möselmannar, katoliklar, protestantlar häm buddistlar barısı da bergäläp Ortodoks dinendä bulırğa, Urıs telendä genä söyläşergä tieşlär häm ber patşağa ğına qol bulırğa mäcbürlär digän Färman (ämer) çığara. Älbättä, bu qırğıy qanunğa qarşı baş kütärülär qabınıp kitä. Änä şul däwlät terrorı xökem sörgän möxittä Ğayaz ağa, mulla häm uqıtuçı atası Ğiläcetdinnän din däreslären ala başlıy. Tuğız yıl buyına şul cähännäm şartlarında balalıq çağın uzdırğan Ğayaz İsxaqıy, Qazanğa kilep, urıslaştıru maqsatı belän açılğan «uçitelskaya şkola» yäğni uqıtuçılar mäktäbenä kerä. Allaha şöker, 1894 yılda Aleksandr III tege dönyağa küçep kitä häm Ortodox-Urıs bulmağan barça xalıq wäkilläre cähännämnän qotılıp qalalar.

Şuşındıy qırğıy qanunnar xökem sörgän ber möxittä Ğayaz ağanın humanist bulıp qaluında İslam dinenen yuğarı äxläqi qağidäläre belän/ yazuçılıq talantı, säläte möhim röl uynağan.

Ğayaz İsxaqıy 1896da uqıtuçılar mäktäben tämamlıy häm 1900 yılda berençe äsären yaza häm 1903tä säyäsätkä kerä. 1906-da Çistay törmäse belän tanışa. Barlıq bu tiskäre bäxetsezlek küreneşlärenä qaramastan Ğayaz İsxaqıy icadi eşlärennän häm jurnalistik belän törmä xäyätennän ayırılmıy. Anıñ äsärlärendä nadanlıqqa, yarlılıqqa, fanatizmğa, ikeyözlelekkä qarşı köräş ruxı anqıp tora. Nigezdä patşa çorında da, Sovet däwerendä dä Urıs däwlät xalıqları Urıslar belän berrättän awırlıqqa, qıyınlıqqa duçar bulğannar.

Ğayaz İsxaqıynıñ wafat buluına tizdän 50 yıl tula. Qollıqtağı ilenen azatlıqqa ireşüe barı tik 6 yıl ğına däwam itte. 1988 belän 1994 yıllar aralığındağı altın däwer / bik qısqa buldı.

1994 belän 2000 yıllar aralığındağı bäxetsez çor, 2001 yılda tağın da naçarlaştı. Monda tarix qabatlanuın iskä alu urınlı bulır. Putin 2002-dä xakimiätne üz qulına ala. 1882 belän 2002 yıl - oxşaşlı yıllar. 2002 häm 2014 yıllar belän 1882 häm 1894. Qalğan 12 yılğa sez üzegez bäyä biregez.

Tarix qabatlanudan ğibärät. 2014 yılda Awraziä Berlegenä kergän:

İdel-Ural Federasiäse: (Tatarstan, Başqorstan, Çuaşstan, Muqşı-Erzä, Udmurt, Çirmeş)
Qawqaz Federasiäse;
Rusiä Konfederasiäse;
Awrupa Berlege äğzası Törkiä, Qırım, Azärbaycan, Qawqaz.

Bu ideal tormışqa aşaçaq.

Ğayaz İsxaqıy isä 1954 yılınıñ 22 iyüldä Ankara şähärendä wafat bula häm üz wasıyäte buyınça İstanbuldağı Edirnekapı ziratında Yosıf Aqçurağa yaqınraq cirdä kümelä.

Xäter

2005 yılda Qazannıñ Waxitov rayonındağı uramğa Ğayaz İsxaqıy uramı iseme birelgän.

Mäqäläne Bötendönya Tatar ligısınıñ maqtawlı räise, yazuçı häm jurnalist Ali Akış äzerlägän.