Açeh
Açeh (İndoneziyçä Aceh], a-TÇEH) ul İndoneziäneñ maxsus töbäge (daerah istimewa), Sumatra utırawınıñ tönyaq qırıyında. Töbäkneñ tulı iseme Nanggröe Aceh Darussalam. İseme Acheh, Atjeh, Achin, Açeh formasında oçratıp bula.
Elekke zamanda Açeh bäysez bulğan. Bäysezlegen saqlanıp tırışqanda Açeh'lelär Holland kolonistlarına häm İndoneziä xakimiätenä qarşılıq kürsätälär. Açeh'neñ tabiğät baylıqları şaqtıy zur, Açeh gaz yatmaları dönyanıñ iñ zurısıdan berse. Başqa İndoneziä belän çağıştırğanda Açeh dini konservatizm belän ayırılıp tora. Açeh 2004. yılğı Hind Okeanı cirteträweneñ epitsentrenä in yaqındağı cir buldı. Cirteträw tudırğan tsunami könbatış yarnı ağızıp alıp kitte, başqalası Banda Aceh zıyan kürgän toraq punktlarda da. 130,000 - 238,000 keşe häläq yä xäbärsez yuğalğan, 500,000 öysez qalğan. Şundıy xäl näticätendä cirle separatist xäräkäte Gerakan Açeh Merdeka (GAM), yä Azat Açeh Xäräkäte, İndoneziä xakimiäte belän Finlandiä prezidente Martti Ahtisaari aradaşlıq itkändä 2005. yılnıñ 15 avgustta solıx kileşüenä imza quyalar.
Tarix үзгәртү
Könyaq-könçığış Asiägä İslam 8. yözdä Açeh aşa kerä. Berençe Möslim Peureulak patşalığı 850. yılda xäzerge Könçığış Açeh'tä barlıqqa kilä, Banda Khalifah anıñ başqalası bula. Annan Samudra Pasai däwläte kilep çığa (bu däwlättän Sumatra utrawınıñ iseme kilä), bu däwlättäge soltan Malik uz Zahirnıñ idaräse Marco Polo häm Bine Batuta äsärlärendä yazılğan. Keçkenä Açeh patşalığı xäzerge Banda Açeh cirendä 12. yözdä nigezlänä. Çäçäk atu çorında patşalıq yoğıntısı könyaq Tailanddağı Satun, Malay yarımutrawıdağı Johor, İndoneziäneñ xäzerge Riau töbägedäge Siakqa qädär cäyelä. 16. yöz başlarınnan Aceh Soltanlığı Portugaliägä qarşı köräşenä tartıla, ä 18. yözdän Britan belän Holland kolonial imperiälärgä qarşı. 18. yöz azaqlarında Malaydağı Kedah häm Pinang Britaniägä birergä mäcbür.
Cirle säwdädä östen bulu öçen strategik urnaşulıqtan 19. yöz başlarında Açeh köçäyä. 1820. yıllarda Açeh dönyada citeştergän qara borıçnıñ yartısı citeşterä. Läkin Açeh yoğıntısında bulğan portlarda köçäyä başlap, Açeh'tän bäysez bulırğa telilär. Açeh tarqalış qurqınıçında bula, läkin 1838-1870. yıllarda idarä itkän yaña soltan Tuanku Ibrahim agresiv häm uñay berdämlegen saqlana. 1824. yıldağı Anglo-Niderland kileşü buyınça Sumatra Hollandlar bilämäse bulıp qala. Kileşüdä İnglizlär Açeh'ne üz bilämäse bulıp kürsätsä dä, Açeh alarğa buysınmıy. Başta bu kileşü buyınça Hollandlar Açeh bäysezlege belän isäpläşälär. Läkin 1871. yıldan Angliä Niderlandnıñ Açeh'ne basıp aluına qarşı çıqmıy, çönki başqa potensial basıp aluçılar, töbäktä platzdarm ezläwçe Fransiä belän Quşma Ştatları alarğa naçarraq bula. 1850. yıllardan Açeh Fransiä häm Ğosman İmperiäse belän yäşeren söyläşülär ütkärüe uylanıla.
Açeh Suğışı үзгәртү
1873. yılnıñ 26 martta Holland kolonial xakimiäte Açeh'kä qarşı suğış belderä, möğäyen, çönki 1873. başlarında Singapurda Açeh belän Amerika Quşma Ştatları wäkilläre söyläşülär ütkärde. General-mayor Köhler citäkçelegendä 1874.tä yaw cibärelä, Hollandlar yardağı cirläre basıp alalar. Böten ilne basıp alu niäte belän Köhler Soltan sarayın alırğa tırışa. Soltan İtaliädän belä Böyekbritaniädän xärbi yärdäm sorıy. Aceh ärmese tizräk kenä yañarta häm Açeh'lelär Köhlerne üterep uñalar. General Van Swieten citäkçelegendä ikençe ekspeditsiä kratonnı (soltan sarayın) basıp alarğa tırışa. Soltan iskärtelä häm totqınlıqtan qaça. Distä yıl däwamında partizan suğışı suzıla. 1880. yılda Hollandlar stategiäne almaştıralar, xäzer alar suğışa tırışmıylar, ä inde basıp alğan cirne, başqalası Banda Açeh belän keçkenä port Ulee Lheue'ne, saqlanalar. 1880.neñ 13 oktäberdä kolonial xakimiäte suğışnı beterenüne belderä, läkin üz qullarında tik inde basıp alğan cirlären totalar. 1883. yılda suğış yañadan başlana: Nisero Britan qorabı Hollandlar yoğıntısı bulmağan Açeh'neñ ölkäsendä saylıqqa utırğanda cirle citäkçe Hollandlardan da İnglizlärdän dä yolım sorıy. Britan basımında Hollandlar dingezçelärne azat itü tırışırğa mäcbür bula. Totqınnarnı azat itü tırışuları cimerelgändä, Holandlar cirle citäkçedän yärdäm sorıylar, läkin cirle citäkçe Teuku Umar bulışudan baş tarta. Alay bulğaç, Hollarndlar İnglizlär belän basıp kerälär. Soltan totqınnarnı birä, alarnı küp saf aqçağa almaştırıp. Niderland suğış ministere Weitzel Açeh'kä suğış belderä, häm suğış tartıla. Hollandlar cirle citäkçelärne üz yağına küçärergä tırışalar. Teuku Umar aqça, opium belän qorallar öçen Hollandlar tarafına küçep, panglima prang besar (Xakimiätneñ yuğarı ğäskär başlığı) däräcäsen ala.
Umar üzene Teuku Djohan Pahlawan (Teuku Djohan batır) atlıy. 1894. yılnıñ 1 ğinwarında Umar yaña ärme tözü öçen Holland yärdäme qabul itä. Läkin ike yıl ütkäç Niderland xakimiätenä Ache eçene basıp aluda bulışça kiresençä, Hollandlarğa höcüm itä. Holland tarixında Het verraad van Teukoe Oemar (Teuku Umarnıñ xainlege). Hollandlar xäräkätläre qaramağanda 1892-1893. yıllarda Açeh bäysez bulıp qala. In 1892 and 1893 Açeh remained independent, despite the Dutch efforts. Mayor J.B. van Heutsz kolonial ğäskärlär başlığı Açeh turında mäqälälär yaza. Van Heutsz'kä Leiden Universitäte doktorı, Niderlandnıñ töp İslam belgeçe Snouck Hurgronje bulışa. Hurgronje Açeh başlığında ışanıç qazanıp, Açeh cämğiäteneñ küp serlären açıqlıy. Ul yasağan analíz buyınça soltan role bik az, häm iğtibarnı näseldän aqsöyäklärgä, Ulee Balang-qa yünältergä kiñäş itä. Hurgronje uylawınça cirle Möslim dini citäkçelegenä, ülämägä ışanıp bulmıy, alarnı beteräse kirägen belderä. 1898. yılda Van Heutsz Aceh gubernatorı bulıp iğlan itelä häm kiläçek Niderland premier-ministereö a xäzerge leytenant Hendrikus Colijn bulışqanda Açeh'ne qatğıy basıp ala. Hurgronje kiñäşkändä uleebalang belän kileşälär. Qalğan qarışuçılarnı bastıru öçen Van Heutsz palkawnik Van Daalen'ne cibärä. Van Daalen berniçä awıl watıp beterä, 2900 Açeh'le üterä, alarda 1150 xatın-balalar. Holland yuğaltuları 26 keşe isäplänä, Van Daalen üsterelä. 1904. yılğa Açeh buysına, cirle xakimiät kolonial däwläte belän xezmättäşlek itä. Suğış näticäsendä Açeh yuğaltuları 50000nän 100000gä ülgän isäplänä, millionnan artıq yaralanğan. Ämma tawlarda partizan suğışı tämamlana. Ülämä citäkçelegendä suğışı 1910.ğä qädär tämamlana, tınıçlıq xäzer dä citmi.
Bäysezlek үзгәртү
İkençe Bötendönya Suğışı betkändä, İndoneziä Milli İnqilabı waqıtında Hollandlar Yapon okkupasiäsendän soñ İndoneziäne qaytarırğa tırışalar, läkin Aceh'kä basıp kermilär. İndoneziä azatlıq aludan soñ Açeh kürşe Könyak Sumatra töbäge belän bergä quşa, bu Açeh'lelärne açulandıra, çönki kürşe töbäktä başqa millät, Batak xalqı yäşi.
İndoneziä citäkçelegendä dä Açeh tulı azatlıqnı yä autonomiäne teli, berniçä qorallanğan konflikt urın ala. 1959. yılda üzäk xakimiäte Açeh'kä maxsus töbäk (daerah istimewa) statusın birä, Jakartadan küp waqalatle üzidarä xäläte. Mäs'älän, Açeh'tä qanunnar başqa İndoneziädän ayırılırğa alalar. 2003. yılda Şäriğät kertelä.
Tsunami xäläkäte үзгәртү
2004 26 dekäberendä 2004. yılğı Hind Okeanı cirteträwe näticäsendä tudırğan tsunami Açeh'neñ könbatış yarlarına, şul isäptän Banda Açeh, Calang häm Meulaboh şähärlärenä taşlana. 230 000 keşe çaması hälâk bula, 500 000 çaması öysez qala. 26. Martta Richter buyınça 8,7 ballı cirteträwe näticäsendä tsunami qabatlana, Nias belän Simeulue utırawlarında 905 keşe üterep häm distä meñlär keşe öysez qala. 2004. yılda Açeh xalqı 4,271 million isäplänä, ä 2005. 15 sentäberenä 4,031,589 keşe sanala. Xäzer dä küp keşe wagonçıqlarda yä çatırlarda yäşilär. Sizelerlek torğızu eşlärenä qaramastan, zur progress kürenmi. 2005. 15 avgustta GAM, Açeh ğıysyançılar xäräkäte, 29 yıl däwamında Açeh bäysezlege öçen köräşüdän soñ Jakarta belän waqıtlı solıx tözi. Tsunamidan soñ küp keşe dingä äylängän. Şunnan Şäriğät qanunnarı häm WH, Şäriğät Polisiäse kertelä. Yarlı töbäk bularaq, Açeh'lelär iqtisadta häm mäğrifättä pozitiv üzgäreşlären kötälär Banda Açeh, başqala, nigezdä zarar kürmäde, läkin berniqädär rayon, Kampung Jawa häm Meuraxa tulısınça beterlde. Köyaq yarında zıyan kürgän şähärlärdän Leupung, Lamno, Patek, Calang, Teunom häm utrawlardan Simeulue atap çığıp bula. Tönyaqta häm könbatışta Pidie, Samalanga häm Lhokseumawe şähärläre intekte. Zarar kürgän rayonnarda diñgez yardağı ike kilometer buffer zonası kertelde, bu cirdä yortlarnı tözep bulmí. Cirle xalıq bu çaralarğa qarşı çığa, çönki kübese balıqçılar bulıp eşlilär häm diñgezgä bäyle. Torğızu eşläre nigezdä cirle xalıq üze eşli, qayçaqta humanitar yärdäm bularaq cıyılma qorılmalar qullanıp.
Territorial büleneş үзгәртү
Açeh ğädi pravinsä tügel, bu töbäk maxsus töbäk (daerah istimewa) bularaq idarä itelä. Töbäk Jakarta xakimiätennän artuçı moxtariäte bulıp nığıp kitä.
Başqal häm iñ zur şähäre Banda Açeh ide. Başqa möhim şähärlär Sabang, Lhokseumawe, häm Langsa. pravinsä 17 regentlekkä (öyäz-rayonğa) häm 4 munisipalitätkä bülenä: Açeh Barat, Açeh Barat Daya, Açeh Besar, Açeh Jaya, Açeh Selatan, Açeh Singkil, Açeh Tamiang, Açeh Tengah, Açeh Tenggara, Açeh Timur, Açeh Utara, Bener Meriah, Bireuen, Gayo Lues, Nagan Raya, Pidie, Simeulue, City Banda Açeh, City Langsa, City Lhokseumawe, City Sabang.
Etnik häm mädäni törkemnär үзгәртү
Açeh kümillätle häm küptelle töbäk. Möhim millätläre şundıy: Açeh'lelär (Açeh buylap), Gayo (üzäk häm könçığış öleşendä), Alas (könyaq-könçığış), Tamiang (Açeh Tamiang'ta), Aneuk Jamee (könyaq belän könyaq-könbatış), Kluet (Könyaq Açeh'tä), Simeulue (Simeulue utrawı). Açeh'tä küp Qıtaylar yäşilär, alardan kübese eşmäkärlär.
Açeh tele (Bahasa Açeh) Açeh'lelärdä taralğan, İndoneziä tele belän bergä Açeh'neñ räsmi tellärdän berse. Açeh tele Açeh-Chamic törkemennän, bu törkemneñ başqa telläre Vietnam häm Kambodjada taralğan; but tel Malay törkeme tellärenä dä tuğandaş. Açeh telendä küp Ğäräp belän Malay alınmalar oçrıylar. Elektä tel Ğäräp yazuında yazılğan. Açeh tele Açeh'tän tış Tönyaq Sumatradağı Langkat häm Asahan'ta belän Malaysiädäge Kedah'ta qullanıla, (Malaysia), qayçandır Pulau Pinang'ta östen buldı. Alas häm Kluet Batar törkemeneñ tuğandaş telläre. Jamee tele Könbatış Sumatradağı Minang telennän kilep çığa. Zur port bularaq, Açeh'tä böten dönyadan kilgän keşelärneñ (Ğäräplär, Töreklär, Hindlär) toqınmarı yäşilär. Qayçaqta zäñgär küzlelär dä oçrıylar. Tsunami qädärdäge Daya rayonında (Lamno) bik küp Ureuëng Gayo - aq täñlelär keşelär yäşäde. Bu keşelär ğöräf-ğädärtläre häm başqa bilgelärdän çığışı belän Törkiädän uylanıldı.
İnternettä үзгәртү
- Räsmi säxifä 2021 елның 5 март көнендә архивланган. (İndoneziäçä)
- Aceh-Online.Com 2016 елның 10 гыйнвар көнендә архивланган.—Pusat Informasi Dan Hiburan
- Aceh.Net 2017 елның 3 февраль көнендә архивланган.
Monı da qarağız үзгәртү
 |
Bu mäqälä Tatar (Latin) Wikipediäseneñ saylangan mäqälälär rätenä kerä. |