Фигыль
Фигыль — мөстәкыйль сүз төркеме. Җөмләдә хәбәр булып килә. Нишли? Нишләде? Нишләр? Нишләячәк? cорауларына җавап бирә.
| Фигыль | |
| Вәкиле | вакыйга |
|---|---|
| Моңа өлешчә туры килә | бәйлекләр |
 Фигыль Викиҗыентыкта | |
Фигыльләр барлык-юклык формада була ала, заман, зат-сан белән төрләнәләр.
Фигыльләрнең барлык-юклык формасы үзгәртү
Фигыльләр барлык яки юклык төрләрендә була. Фигыльнең барлык төре эш-хәлнең үтәлүен белдерә (мәсәлән барды, килә). Фигыльнең юклык төре эш-хәлнең үтәлмәвен белдерә (мәсәлән бармады, килмәде). Барлык төрнең махсус кушымчасы юк. Юклык төре фигыльнең тамыр яки ясалма нигезенә -ма, -мә; -мый, -ми кушымчалары ялганып ясала.[1]
Фигыль төркемчәләре үзгәртү
Фигыльләр предметның яки затның эшен яки хәлен төрлечә белдерәләр.Шуңа күрә аларның төрләнеше дә, җөмләдә башкарган эше дә төрле була.
Фигыльләрне 7 төркемчәгә бүләләр:
| Фигыль төркемчәсе | Мисал |
|---|---|
| Затланышлы фигыльләр | |
| Боерык фигыль | Җый, җыйма, җыйсын, җыймасын |
| Хикәя Фигыль | Яза, язмый, язды, язмады, язган, язмаган |
| Шарт Фигыль | Укыса,укымаса, укысаң, укымасаң |
| Затланышсыз фигыльләр | |
| Сыйфат Фигыль | Йөгерүче (кыз), эшкәртелмәгән (кыр) |
| Хәл Фигыль | Яхшылап (уку), тора-бара (эшлэу) |
| Исем Фигыль | Уйлау, уйламау |
| Инфинитив | Барырга, укырга, бармаска,укымаска |
Затланышлы фигыльләр үзгәртү
Боерык фигыльнең 1нче зат формасы булмы, беренче зат формасы буларак теләк фигыль кулланыла. Боерык фигыльның 2нче зат-берлек сан формасы фигыльнең башлангыч формасы булып тора.
Шарт фигыль - эш-хәлнең шартлы рәвештә баруын белдерә, -са/-сә кушымчалары ярдәмендә ясала.
Хикәя фигыль - заман категориясе үзгәртү
Заман категориясе – объектив заманның телдәге чагылышы ул, һәм аны исәпләү ноктасы итеп сөйләү моменты алына: сөйләү моменты белән туры килә торган эш-хәл – хәзерге заманга, сөйләү моментыннан алда булган эш-хәл – үткән заманга, сөйләү моментыннан соң булачак эш-хәлләр киләчәк заманга карый.
Хәзерге заман: -а/-ә/-ый/-и. Мәсәлән, яз-а, укы-й, эшл-и
Үткән заманның биш формасы бар:
- Билгеле(категорик) үткән заман: килде, барды, язды, укыды. Кушымчалары: -ды/-де, -ты/-те
- Билгесез(нәтиҗәле) үткән заман: килгән,язган, барган, укыган. Кушымчалары: -ган/-гән, -кан/-кән
- Күптән үткән заман: язган иде, барган иде, укыган иде. Кушымчалары: -ган/-гән, -кан/-кән + иде
- Тәмамланмаган үткән заман (имперфект): килә иде, бара иде, яза иде, укый иде. Кушымчалары: -а/-ә/-ый/-и + иде
- Кабатлаулы үткән заман: бара торган иде, яза торган иде, укый торган иде. Кушымчалары: -а/-ә/-ый/-и +торган + иде
Киләчәк заманның 3 формасы бар:
- Билгеле киләчәк заман: киләчәк, язачак. Кушымчалары: -ачак/-әчәк/-ячак/-ячәк
- Билгесез киләчәк заман: барыр, килер, укыр. Кушымчалары: -ыр/-ер/-р
- Киләчәк үткән заман: барачак иде, киләчәк иде. Кушымчалары: - ачак/-әчәк/-ячак/-ячәк + иде
Фигыль юнәлешләре үзгәртү
| Юнәлешләр | Кушымчалар | Мисаллар |
|---|---|---|
| Төп юнәлеш | - | казу, сөртү |
| Кайтым юнәлеш | -н; -ын, -ен | казы-н-ды |
| Төшем юнәлеш | -л; -ыл, -ел. | Казы-л-ды |
| Уртаклык юнәлеш | -ш; -ыш, -еш | Казы-ш-ты |
| Йөкләтү юнәлеше | -т; -дыр, -дер, –тер, -тыр, -сәт | Казы-т-ты |
Фигыльләрнең ясалышы үзгәртү
Ясалышы ягыннан фигыльләр тамыр һәм ясалма булалар:
- Тамыр фигыльләр тамырдан гына торалар: бар, йөр, яз, кил, укы, яса.
- Фигыль ясагыч кушымчалар: -ла, -лә; -лан, -лән; -а, -ә; -ар, -әр; -р; -ык, -ек; -сын, -сен; -ай, -әй; -гар, -гәр; -кар, -кәр; -лаш, -ләш; -ы, -е; -да, -дә; -ылда, -елдә. Алар төрле сүз төркемнәреннән фигыль ясыйлар.