Кыргызстан (кырг. Кыргыз Республикасы), рәсми атамасы Кыргыз РеспубликасыУрта Азияның төньяк-көнчыгышындагы, нигездә Тянь-Шаньның көнбатыш һәм үзәк өлешендә урнашкан дәүләт.

Кыргызстан
Илтамга
Шигарь Oasis on the Great Silk Road Edit this on Wikidata
Башкала Бишкәк
Халык саны 6 694 200 (2021) Edit this on Wikidata
Нигезләнгән 1991 Edit this on Wikidata
Сәгать кушагы UTC+06:00
Рәсми тел рус теле, кыргыз теле
География
Мәйдан 199,951 км²
Координатлар 41°N 75°E Edit this on Wikidata
Сәясәт
Канун чыгару органы Жогорку Кеңеш
Дәүләт башлыгы исеме Кыргызстан Республикасы Президенты
Дәүләт башлыгы Садыр Жапаров
Хөкүмәт башлыгы Акылбәк Жапаров
Карта
Икътисад
ТЭП 8741 миллион US$ (2021), 10 931 миллион US$ (2022) Edit this on Wikidata
Акча берәмлеге кыргыз сумы
Туу күрсәткече 3.2 (2014)[1]
КПҮИ 0.692 (2021)[2]
Яшәү озынлыгы 70.95122 ел (2016)[3]
Джини коэффициенты 29 (2020)[4]
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары
Автомобил хәрәкәте ягы уң
Челтәр көчәнеше 220 вольт[5]
Телефон коды +996
ISO 3166-1 коды KG
ХОК коды KGZ
Интернет домены .kg

Төньякта Казакстан, көнбатышта Үзбәкстан, көньяк-көнбатышта Таҗикстан, көньяк-көнчыгышта һәм көнчыгышта Кытай белән чиктәш.

Дәүләт төзелеше үзгәртү

  • Кыргызстан Җөмһүриятенең дәүләт төзелеше 2010 елның 27 июнендә кабул ителгән Конституция тарафыннан билгеләнә. Яңа Конституция Кыргызстанның дәүләт идарәсе рәвешен парламент җөмһүрияте буларак ачыклый. Парламент һәм премьер-министр Президентка караганда күбрәк хокукларга ия.
  • Җөмһүрият Парламенты – Жогорку Кеңеш – дәүләт сәясәтен ачыклау һәм бик мөһим мәсьәләләрне чишәргә сәләтле, бер палаталы һәм фирка исемлекләре буенча 5 елга сайланучы 120 депутаттан тора.
  • 2010 елның 10 октябрендә яңа сайлаулар үтте, анда 5 фирка керде, төп көчләр – Атайорт фиркасендә.
  • Президент бөтенхалык сайлауларында 6 еллык мөддәткә, кире сайлану хокукыннан башка сайлана. Киләсе президент сайлаулары 2012 елда, күчеш периоды президенты Роза Отунбаева 2011 елның 31 декабрендә хокуклары юкка чыккач, булачак.
  • Вакытыннан алда президент сайлаулар 2021 елның гыйнвар аена билгеләнгән.
  • Хөкүмәт башлыгы – премьер министр, аны парламент билгели.

Дәүләти бәйрәмнәр үзгәртү

22 маенда — Кыргызстан Хәрби көчләр көне.

Дәүләт гимны үзгәртү

Kyrgyz El gimny                                Кыргызстан һимны 

(беренче куплеты һәм аның тәрҗемәсе)

Ak möngülüü aska yoolor, talaalar,              Ак түбәле таулар, үзән-далалар

Elibizdiŋ zhany menen barabar,           Ватаныбыз җаны белән бәрабәр,

Sansyz kyldym Ala-Toosun mekendep,       Ала-Тауның итәгендә ил тотып,

Saktap kaldy bizdin ata-babalar!          Саклап калган аны ата-бабалар!

CHORUS:                                           КУШЫМТАСЫ:

Algalaí ber, kyrgyz el,                             Алга бар син, кыргыз иле,

Azattyktyŋ zholunda,                           Азат тормыш юлында,

Örkündöí ber, ösö ber,                         Иркенәя, үсә бир син,

Öz tagdyrdyŋ koluŋda!                        Тәкъдирең үз кулыңда!

Тулы тексты һәм тәрҗемәсе[6] мәкаләсендә.

 
"Бай кыргыз сунарчысы лачын белән". 1871 ел, Василий Верещагин.

Географик мәгълүмат үзгәртү

 
Кыргыз Алатавы
 
Тянь-Шаньда Горький пигы
 
Соң-Күл янындагы көтүлек

Кыргызстанның диңгезгә чыгу юлы булмаган дәүләт.

Территориясенең дүрттән өченнән артык өлешен таулар алып тора. Биеклеге 7439 м булган Җиңү тау түбәсе – илнең иң биек ноктасы.

Кыргызстан Тянь-Шань һәм Памир тау системаларында урнашкан. Җөмһүриятнең барлык территориясе 500 мдан югарыракта урнашкан. Яртысыннан артыгы 1000 мдан 3000 мга кадәр биеклектә һәм якынча өчтән бере – 3000 – 4000 м биеклектә.

Төньяк-көнчыгышта ярларында күпсанлы ял итү урыннары һәм туристик базалары булган Ысык-Көл дип аталучы тау күле урнашкан.

Идарә төзелеше үзгәртү

Кыргызстанда 7 өлкә, 40 район, 22 шәһәр, 429 авыл җирлеге бар.

Чуй өлкәсе үзгәртү

Эссек-Күл өлкәсе үзгәртү

Талас өлкәсе үзгәртү

Нарын өлкәсе үзгәртү

Җәлал-Абад өлкәсе үзгәртү

Ош өлкәсе үзгәртү

Баткән өлкәсе үзгәртү

Сәяси партиялар үзгәртү

Икътисад үзгәртү

Кыргызстан икътисадының өстенлеге – автоном авыл хуҗалыгында. Алтын һәм терекөмеш экспортка чыгарыла. Гидроэнергетик потенциалы бар.

Шулай ук проблемалары да бик күп: экономикасы Россиягә бик нык бәйле, хроник инфляция, СССРның соңгы елларында күзәтелгән икътисади төшү.

Халкы үзгәртү

 
Кыргызстанның демографик кәкресе

Кыргызстанның халык саны – 5,3 млн кеше (2009 елның апреле). 1960нчы елларга кадәрге халык саны миграция һәм авылдагы кыргыз, үзбәкләрнең һәм башка Урта Азия халыкларының табигый үсеше хисабына булса, 1970нче еллардан соң азая төшкән табигый үсешне рус һәм рус телле халыкларның күчеп килүе алмаштыра.

Халыкның 66,9 % кыргызлар, 14,14% үзбәкләр һәм 10,65% руслар, 8,31% калган халыклар.

Мәдәният үзгәртү

Дин үзгәртү

Кыргызстанда тарафдарлары саны буенча иң зур дин (80,00%) — ислам. Христианнарга дин тотучыларның 16 % ы керә: руслар традицион рәвештә православие динен тота, алманнар католиклар һәм лютераннарга бүленә. Протестантлык хәрәкәтләре (баптистлар, иллеләр, адвентистлар) рус телле халыкны да, кыргызларны да үз эченә ала. Кыргызстанда шулай ук бәһаи, яһүдләр, буддачыларның аз санлы төркемнәре бар. Кришна Аңы Җәмгыяте әгъзалары булып төрле милләтләрдән якынча 300 кеше исәпләнә.

Искәрмәләр үзгәртү

  1. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
  2. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
  3. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
  4. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
  5. Error: Unable to display the reference properly. See the documentation for details.
  6. Кыргызстан гимны