Карлыган [3] ( лат. Ríbes ) - Ташкуранчалар рәтенең Катырганчалар семьялыгына керүче ике өлешле чәчәкле үсемлекләр ыругы. Якынча 200 табигый төрне үз эченә ала. Махсус ботаник әдәбиятта ыруг шулай ук Крыжовник дип тә, хәзерге вакытта бу исем гадәттә берничә төр, мәсәлән, Гади крыжовник өчен генә кулланыла.

Карлыган
Халыкара фәнни исем Ribes L., 1753[1][2]
Таксономик ранг ыру[1]
Югарырак таксон Крыжовниковые[d]
Таксономик төр R. rubrum
Җимеш төре җиләк[d]
Шушы чыганакларда тасвирлана Flora Reipublicae Popularis Sinicae, volume 35(1)[d], Британ энциклопедиясенең XI басмасы (1910-1911)[d], Брокгауз һәм Ефронның кече энциклопедик сүзлеге[d], Брокгауз һәм Ефрон энциклопедик сүзлеге[d] һәм Энциклопедический словарь Гранат[d]
Нәрсәнең чыганагы карлыган[d]

 Карлыган Викиҗыентыкта

Атамасы

үзгәртү

Ыругның латинча фәнни исеме гарәпчә Ribas сүзеннән килеп чыккан, ул бик ачы яфрак саплары булган үсемлек - рәваҗ сүзен аңлаткан. Испаниягә гарәпләр килү белән, атама анда үскән карлыганның әче җимешләренә күчерелә. [3]

Рус телендәге гомуми исем прото-славян телендәге "смрад" тамырыннан килеп чыккан һәм кара карлыган яфракларының көчле хуш исе өчен бирелгән [4] .

Ботаник тасвирлау

үзгәртү

Ыруг төрләре - шома яки чәнечкеле бәбәкле куаклар .

Яфраклары чиратлашкан, катлаулы.

Чәчәкләр ике җенесле яки ике өйле, биш үлчәмле, тәлгәш төркемнәренә тупланган. Чәчәк түшәге батынкы, җимшән белән тоташ ( гипантий дип атала) һәм кырлары буйлап 5, гадәттә яшел касә яфракчыкларына күчә. Шулай ук 5 таҗ яфрагы бар, алар тоташ түгел. Серкәчләре шул ук санда. Җимешлек бер оялы [5], башка чыганаклар буенча, ике оялы [3], күп орлыклы. Ике баганачыгы бар.Чәчәк формуласы :   . Чәчәкнең структурасы тотрыксыз.

Җимеше - сусыл җиләк . Очында кипкән чәчәк тирәлеге саклана.

Таралу һәм экология

үзгәртү

Ыруг вәкилләре ике ярымшарның төньяк температуралар зонасында, шулай ук Үзәк һәм Көньяк Америка һәм Төньяк Африка тауларында очрый. Европада, Азиядә һәм Төньяк Америкада якынча 50 төре таралган, кайберләре континентның көньягына, Анд буйлап Магеллан бугазына төшәләр.

Рәсәйнең Европа өлешенең тигезлекләрендә 3 кыргый төре бар, Кавказда - 6. Күбесе Себердә, аеруча Көнчыгышта үсә.

Классификация

үзгәртү

Таксономия

үзгәртү

Ribes L., 1753, Sp. Pl. : 200

Карлыган ыругы Катырганчалар (Крыжовниковые, Grossulariaceae) семьялыгына, Ташкуранчалар (Камнеломкоцветные, Saxifragales) рәтенә керә. Калып:Таблица12211

Төрләр

үзгәртү

Аларның кайберләре:

 
Тау карлыганы
 
Алтынсу карлыган
 
Балавыз карлыган
 
Тармакланган карлыган
 
Мальвасыман карлыган
 
Кызыл карлыган
 
Кан сыман кызыл карлыган
 
Ribes speciosum
 
Гади катырган

Гибридлар

үзгәртү

Күп санлы гибридлар үстерелә:

Кулланылышы

үзгәртү

Кайбер төрләре һәм үзенчәлекле гибридлары җиләк -җимеш культуралары буларак киң үстерелә. Җиләк килеш ашаудан тыш, алар варенье, компот, желе, как, мармелад, сироп һәм спиртлы эчемлекләр (шәраб) әзерләү өчен кулланыла. Карлыган яфраклары һәм җимешләре ит һәм балык өчен тәмле өстәмә буларак, төнәтмә һәм чәй әзерләү өчен кулланыла.

Карлыганның күп төрләре бал бирүче үсемлекләр [6] .

Ризыкны буяу өчен кара карлыган суы кулланыла.

Ыруг вәкилләре [7] нарат күгәреге барлыкка китерүче Cronartium ribicola гөмбәсенең арадаш хуҗалары.

Искәрмәләр

үзгәртү

Әдәбият

үзгәртү
  • Вавилов А. С. Чудо-ягода (о смородине лежачей, или моховке) // Наука и жизнь : журнал. — 1988. — № 7. — С. 94.
  • Турова А., Сапожникова Э. О пользе чёрной смородины // Наука и жизнь : журнал. — 1988. — № 7. — С. 92—93.
  •  
  •   Архивная копия от 7 января 2012 на Wayback Machine