Ästerxan xanlığı

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Ästerxan xanlığı (Xacítarxan xanlığı), Altın Urdanıñ tarqalu çorında barlıqqa kilgän feodal Tatar däwlätlärennän berse. 1460. yıllarda oyışa Berençe, oyıştıruçı xan - Mäxmüd xan. Üzäge – Xacítarxan şähäre. Bilämäse İdelneñ tübän ağımınıñ uñ tarafındağı dala-qırlar, Qaspí Diñgezeneñ tönyaq-könbatış öleşe, könbatışta – Qırım xanlığına çiktäş cirlär kergän.

Ästerxan xanlığı (1460-1556)

Töp xalqı – Ästerxan Tatarları belän Nuğaylar. Şöğelläre – küçmä terlekçelek (Nuğaylar), hönärçelek, igen igü, säwdä (Tatarlar). Rusiä, Qazan, Qırım xanlıqları belän urta Asía, Qawqaz artyağı illäre arasındağı tranzit säwdägä Ästerxan xanlığı säwdägärläre aradaşlıq itä. Xanlıqnıñ küçmä feodal qatlamın xan, soltan, bäk häm morzalar täşkil itkän, xalqınıñ qalğan küpçelege – qara xalıq. Däwlät dine – Íslam.

1530. yıllarda Ästerxan xanlığı kürşe Nuğay Urdası häm Qırım xannarı belän berlektä Urıs kenäzläre cirlärenä yaw çabuda, üzara köräş-bäreleşlärdä dä qatnaşa. 1552. yılda Qazan xanlığı cimerelgännän soñ, Ästerxan xanlığında Mäskäw yoğıntısında bulğan keşelär işäyä. Şular häm Nuğay bäkläre yärdämendä Urıs ğäskäre 1554. yılda Xacítarxannı yawlap ala, xan täxetenä üz tarafdarları Därwiş Ğäli utırta. Qırım xanı yaw belän belän yanağan soñ, 1555. yılda Därwiş Ğäli Mäskäw xakimiätenä qarşı çığa. Ämma 1556. yılda urıs uqçıları häm Kazakları qabat höcüm oyıştırıp, Xacítarxannı basıp alalar, xanlıq Rus däwlätenä buysındırıla.