Ästerxan
Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.
Ästerxan (Urısça: А́страхань /ASTraxan'/) Räsäy Кönyağında zur häm ähämiätle şähär, Ästerxan ölkäseneñ üzäge. Şähär İdelneñ tübän ağımında urnaşqan, şul yılğanıñ İdel Deltası dip atalğan Qaspi Diñgezenä qoyu urınında. Koordinatları 22 N 48 05 E 46°22′ N 48°05′ E(үле сылтама). Xaıq sanı (1.1.2004): 502,800.
Tarix үзгәртү
Bay häm sulı İdel Deltası elektän keşelärne tarta. Bu urınında Xäzärlär häm Kimäklär üz başqallarınına nigez salalar, bay İtil, Saqsin häm Saray Bärkä şähärlär barlıqqa kilälär. 13. yöz başlarında Xacitarxan berençe tapqır telgä alına. Aqsaq Timer anı tulısınça yandırıla. 1459-1556. yıllarda Xacitarxan Xacitarxan xanlığınıñ (yä Ästerxan xanlığınıñ) başqalası ide. 1556. Xacitarxan İvan IV tarafınnan küpyıllı yawdan soñ yäşäwdän tuqtıy. 12 km tübänräk Urıslar yaña şähärgä nigez salalar. 1569. yılda Ğosmanlılar tarafınnan qamalışqa alına. Läkin basıp ala almıylar. Şuşı xaldän soñ İdel tulısınça Räsäy qullarına kilä. 17. yözdä şähär Räsäyneñ Şäreqkä qapqası, ähämiätle säwdä üzäge. Ärmän, İran häm Xoräzm säwdägärläre Ästerxan üzägendä yäşilär. Şähärdä xalıqara duslığı tolerantlıq belän urnaşa. Ästerxan 17. yözendä.
1670-1671. yıllarda 17 ay däwamında Ästerxan Stenʻka Razin Kazakları qamalışında bula. Piter I Ästerxanda admirallıq sala, Qaspi flotı öçen karablar tözelälär. Ekaterina II şähärgä östen xoquqlar birä.
1705. yılda şähärlelär Kazak Kondrati Bulavin citäkçelegendä baş kütärä. Berniçä tapqıp şähärne Qalmıqlar qamıy. 1711.dä Ästerxan Qazan gubernasınnan ayırılğan Ästerxan gubernasınıñ başqalası bula başlıy. Berençe gubernatorlardan Artemi Petroviç Volınski belän Vasili Nikitiç Tatişçev iñ tanıqlıy. 1702., 1718. häm 1767. yıllarda şähär yana, 1719. Farsılar tarafınnan talana. 1830. xolera epidemiäse näticäsendä küp keşe ülä.
Kirmän үзгәртү
Ästerxan kirmäne (Kreml) 1580-1620. yıllarda Saray Bärkä kirpeçlärennän tözelä. İke kafedral çirkäwlär 1700. belän 1710. yıllarda Yarıslaw ostaları tözilär. Çirkäwlär Urıs tradisiälärendä tüzelgän, läkin bizäge baroque stilendä eşlängän.